[คำถาม Deepseek] เกี่ยวกับคำอธิบายเรื่อง สุญญตสมาธิ อนิมิตตสมาธิ อัปปณิหิตสมาธิ และอนิมิตตเจโตสมาธิ

ได้ลองรวบรวมคำถามคำตอบจาก Deepseek เกี่ยวกับคำอธิบายเรื่อง สุญญตสมาธิ อนิมิตตสมาธิ อัปปณิหิตสมาธิ และอนิมิตตเจโตสมาธิ

ใครเจอจุดที่ Deepseek อธิบายคลาดเคลื่อน ก็ช่วยอธิบายเพิ่มเติมได้ แต่รายละเอียดค่อนข้างยาวและมีส่วนที่ลึกซึ้ง ส่วนตัวจะขอ
เก็บข้อมูลไว้ก่อน จนกว่าจะเข้าใจรายละเอียดได้ชัดแจ้งมากกว่า 95% และถ้าเห็นว่ามีส่วนที่คลาดเคลื่อนจากทฤษฎีและสภาวะ
ปฏิบัติจริงค่อยแย้งอีกที ตอนนี้ความรู้ยังไม่ถึงพอเข้าใจประมาณ 80-85% ขอแค่รับฟังไว้ก่อน…

*********************************************************
คำถาม to Deepseek (https://chat.deepseek.com/)
*********************************************************

ช่วยอธิบายวิธีปฏิบัติ อนิมิตตสมาธิ และอนิมิตตเจโตสมาธิ เหมือนหรือต่างกันอย่างไร เป็นสมาธิที่เกิดในขั้นโลกียะหรือโลกุตตระ?

*********************************************************
คำตอบ by Deepseek (https://chat.deepseek.com/)
*********************************************************

ตามพระไตรปิฎกและอรรถกถาเถรวาท อนิมิตตสมาธิ (สมาธิไม่มีนิมิต) และ อนิมิตตเจโตสมาธิ (จิตตสมาธิไม่มีนิมิต) 
มีความแตกต่างกันทั้งในเชิงวิธีปฏิบัติและระดับภูมิธรรม ดังนี้:

1. นิยามและความหมาย

อนิมิตตสมาธิ                                                    อนิมิตตเจโตสมาธิ

สมาธิที่ไม่ใช้นิมิต (เครื่องหมายทางใจ) เช่น         ภาวะจิตที่หลุดพ้น เพราะไม่ยึดถือนิมิตใดๆ ตามหลักไตรลักษณ์
                                                                       ไม่เพ่งกสิณหรือบริกรรมภาวนา

เป็น สมถกรรมฐานขั้นสูง                                     เป็น วิปัสสนาญาณขั้นโลกุตตระ

เกิดจากละเลิกนิมิตเดิม (เช่น เปลี่ยนจาก              เกิดจากเห็นว่า "นิมิตทั้งปวงเป็นอนิจจัง" จึงไม่สร้างนิมิตใหม่
    กสิณดิน  → อากาศ → อากาศไม่มีที่สุด)           
  
2. วิธีปฏิบัติ
อนิมิตตสมาธิ (สมถะ)
1. ขั้นเตรียม:
    ◦ เริ่มจากมีนิมิตก่อน (เช่น กสิณ 10, อานาปานสติ)

2. เปลี่ยนสู่ "อนิมิตต์":
    ◦ ละนิมิตเดิม → หันไปใช้ อารมณ์ที่ไม่มีรูป (เช่น อากาศไม่มีที่สุดในอากาสานัญจายตนะ)
    ◦ หรือเพ่ง ความว่างเปล่า (สุญญตาฌาน)

3. เป้าหมาย:
    ◦ เพื่อเข้าถึงอรูปฌาน 4 (โลกียะ)

ตัวอย่าง: ในอากาสานัญจายตนะ → จิตตั้งมั่นบนอารมณ์ "ที่ว่างไม่มีขอบเขต" โดยไม่ยึดรูปนิมิต

อนิมิตตเจโตสมาธิ (วิปัสสนา)
    1. ขั้นเตรียม:
        ◦ ผ่าน โสฬสญาณ มาแล้ว (เห็นไตรลักษณ์ในสังขาร)

    2. วิธีปฏิบัติ:
         ◦ พิจารณาโดยตรงว่า "สังขารทั้งปวงไม่ควรยึดมั่น" เพราะเป็นอนิจจัง
         ◦ ไม่สร้างนิมิตใหม่ แม้แต่นิมิตเพื่อวิปัสสนา (เช่น ไม่ตั้งใจกำหนด "รูป-นาม")

    3. เป้าหมาย:
         ◦ บรรลุ อนิมิตตวิโมกข์ (ความหลุดพ้นเพราะไม่ยึดนิมิต) ในมรรคผล
           ตัวอย่าง: พระอรหันต์ไม่ต้องใช้ "พุทธานุสสติ" เพราะจิตพ้นแล้วจากการยึดแม้แต่พระนิพพานเป็นนิมิต

3. ระดับภูมิธรรม

ลักษณะ                     อนิมิตตสมาธิ                                 อนิมิตตเจโตสมาธิ

ระดับจิต                    โลกียะ (ยังอยู่ในสังสาระ)                โลกุตตระ (พ้นสังสาระ)

ผู้บรรลุ                      ปุถุชนหรือพระอริยะระดับต้น            พระอนาคามีหรือพระอรหันต์

สัมพันธ์กับมรรค        ไม่ใช่ทางสายเอกของอริยมรรค        เป็นองค์แห่ง อนิมิตตวิโมกข์ ในอริยมรรค

4. หลักฐานในพระไตรปิฎก

    อนิมิตตสมาธิ (โลกียะ)
        • ทีฆนิกาย ปาฏิกวรรค:
        "ภิกษุเข้าอากาสานัญจายตนะ... โดยไม่ทำนิมิตใดๆ ให้เกิดขึ้น" (หมายถึง สมาธิที่ละนิมิตรูป พลิกผันไปสู่อรูปฌาน)

    อนิมิตตเจโตสมาธิ (โลกุตตระ)
        • สังยุตตนิกาย นิทานวรรค:
          "ผู้ไม่ทำนิมิต (อนิมิตฺเตน เจโตสมาธินา) ย่อมถอนตัณหาได้... นี้เป็นไพบูลย์แห่งจิต"
          (พระพุทธเจ้าทรงชี้ว่าเป็นวิโมกข์ของพระอรหันต์)

5. ตารางเปรียบเทียบสรุป

มิติ                          อนิมิตตสมาธิ                                                          อนิมิตตเจโตสมาธิ

ธรรมชาติ                 สมาธิไร้นิมิต (สมถะ)                                               จิตหลุดพ้นเพราะไม่ยึดนิมิต (วิปัสสนา)

การเกิดนิมิต             ละนิมิตเก่า → ใช้อารมณ์ใหม่ (เช่น ความว่าง)           ไม่สร้างนิมิตใดๆ ตั้งแต่แรก

ภูมิธรรม                   โลกียะ (อรูปฌาน)                                                  โลกุตตระ (อนิมิตตวิโมกข์)

ผลลัพธ์                   ได้ฌาน แต่ยังไม่หลุดพ้น                                         ละสังโยชน์ บรรลุมรรคผล

6. คำอธิบายเชิงลึก
        • เหตุที่สับสน: ทั้งสองคำมีรากศัพท์คล้ายกัน ("อนิมิตต์" = ไม่มีนิมิต) แต่:
             ◦ อนิมิตตสมาธิ: ยังเป็น "การบังคับจิต" ให้พ้นนิมิต (จึงมีตัวบังคับ)
             ◦ อนิมิตตเจโตสมาธิ: เป็น "ภาวะอิสระ" ของจิตที่เห็นนิมิตเป็นไตรลักษณ์จนไม่ต้องยึด
        • ความเชื่อมโยง:
          พระโยคีอาจเริ่มจาก อนิมิตตสมาธิ (สมถะ) → ต่อยอดสู่ อนิมิตตเจโตสมาธิ (วิปัสสนา) เมื่อใช้สมาธินั้น
          พิจารณาไตรลักษณ์ ดังพุทธพจน์:

         "สมาธิที่ประกอบด้วยอนิมิตต์เจโตสมาธิ ย่อมเป็นปัจจัยแก่มรรคญาณ"
          (วิสุทธิมรรค ภาค 2)

สรุป
     • อนิมิตตสมาธิ: เป็น สมถะโลกียะ ฝึกโดยละนิมิตเดิมเพื่อเข้าอรูปฌาน
     • อนิมิตตเจโตสมาธิ: เป็น วิปัสสนาโลกุตตระ ของพระอริยะผู้ไม่ยึดมั่นในนิมิตใดๆ
     • ทั้งสองต่างกันโดย เป้าหมาย วิธี และภูมิธรรม แต่หากฝึกอนิมิตตสมาธิด้วยสัมมาทิฏฐิ ก็อาจพัฒนาไปสู่อนิมิตตเจโตสมาธิได้ในที่สุด

"อนิมิตตสมาธิเปรียบเหมือนเรือที่ข้ามฟากอนิมิตตเจโตสมาธิคือการขึ้นฝั่งแล้วไม่ห่วงเรือ"
— อ้างตามแนวทางวิสุทธิมรรค


****************************************************
คำถาม to Deepseek (https://chat.deepseek.com/)
****************************************************

ส่วนใหญ่เคยเจอแต่คำว่า อนิมิตตเจโตสมาธิ ไม่ทราบว่ามีคำว่า สุญญตเจโตสมาธิ  และ อัปปณิหิตเจโตสมาธิ ด้วยหรือไม่?

****************************************************
คำตอบ by Deepseek (https://chat.deepseek.com/)
****************************************************

จากหลักฐานในพระไตรปิฎกและอรรถกถาเถรวาท ไม่พบศัพท์ "สุญญตเจโตสมาธิ" และ "อัปปณิหิตเจโตสมาธิ" อย่างเป็นทางการ
แต่พบเฉพาะ "อนิมิตตเจโตสมาธิ" เท่านั้น โดยมีรายละเอียดดังนี้:

1. ศัพท์มาตรฐานในพระไตรปิฎก
      • อนิมิตตเจโตสมาธิ: ปรากฏชัดเจนใน โมคคัลลานสังยุตต์ (พระไตรปิฎกเล่ม 18) หมายถึงสมาธิที่ "ไม่กระทำนิมิตทั้งปวงไว้ในใจ" 
        (ไม่ยึดเครื่องหมายทางใจใดๆ) 14
          ◦ พระโมคคัลลานะบรรลุสมาธินี้ด้วยการปล่อยวางนิมิตทั้งหมด พระพุทธเจ้าทรงชี้ว่าเป็นหนทางสู่ความหลุดพ้น 4
          ◦ พระพุทธเจ้าเองก็ทรงเข้าสมาธินี้ก่อนปรินิพพาน เพื่อระงับทุกขเวทนา 49
      • สุญญตสมาธิ และ อัปปณิหิตสมาธิ: พบในฐานะ "สมาธิ 3 ประการ" (ไม่ใช่ "เจโตสมาธิ") เช่น ในสังยุตตนิกายและทีฆนิกาย 37 
            โดยแยกตามการพิจารณาไตรลักษณ์:
          ◦ สุญญตสมาธิ: กำหนดอนัตตา (ว่างจากตัวตน)
          ◦ อนิมิตตสมาธิ: กำหนดอนิจจัง (ไม่ยึดนิมิตความเที่ยง)
          ◦ อัปปณิหิตสมาธิ: กำหนดทุกขัง (ไม่ตั้งความปรารถนา)

2. เหตุผลที่ไม่พบศัพท์ "สุญญตเจโตสมาธิ" และ "อัปปณิหิตเจโตสมาธิ"
       • เจโตสมาธิ หมายถึง "สมาธิแห่งจิตที่หลุดพ้น" (จิตตสมาธิ) ซึ่งในคัมภีร์ใช้เฉพาะกับ อนิมิตตเจโตสมาธิ เท่านั้น 
          เพราะเป็นภาวะสูงสุดที่จิตไม่ยึดแม้แต่นิมิตแห่งไตรลักษณ์ 49
      • สมาธิอีก 2 ประการจัดเป็น "โลกุตตรสมาธิ" (สัมมาสมาธิในมรรค) ไม่เรียกว่า "เจโตสมาธิ" เนื่องจาก:
          ◦ สุญญตสมาธิ: ยังมีการพิจารณาอนัตตาเป็นนิมิต 7
          ◦ อัปปณิหิตสมาธิ: ยังมีการกำหนดทุกข์เป็นอารมณ์ 8

3. การตีความในเชิงปฏิบัติ
    แม้ศัพท์ "สุญญตเจโตสมาธิ" และ "อัปปณิหิตเจโตสมาธิ" ไม่ปรากฏในคัมภีร์ แต่บางสำนักอาจใช้ในเชิงเปรียบเทียบเพื่ออธิบายภาวะจิต:
       • อนิมิตตเจโตสมาธิ ถือเป็น จุดรวมของสมาธิ 3 ประการ เพราะเมื่อไม่ยึดนิมิตใดๆ ก็ครอบคลุมการเห็นอนัตตา (สุญญตา) 
         และการไม่ตั้งความปรารถนา (อัปปณิหิตา) โดยปริยาย 9

       • พระพุทธโฆสาจารย์ (วิสุทธิมรรค) อธิบายว่า อนิมิตตเจโตสมาธิเกิดจาก การเจริญวิปัสสนาในไตรลักษณ์จนสิ้นยึดมั่น 79

4. ความสัมพันธ์กับวิโมกข์ 3
สมาธิ 3 ประการสัมพันธ์กับวิโมกข์ (ความหลุดพ้น) ดังนี้:

สมาธิ                                  วิโมกข์                        การละกิเลส                   

สุญญตสมาธิ (อนัตตา)          สุญญตวิโมกข์             ละอัตตาภินิเวส (ความยึดตัวตน)

อนิมิตตสมาธิ (อนิจจัง)          อนิมิตตวิโมกข์            ละวิปัลลาสนิมิต (ความเห็นผิด)

อัปปณิหิตสมาธิ (ทุกขัง)        อัปปณิหิตวิโมกข์         ละตัณหาปณิธิ (ความปรารถนา) 78

โดย อนิมิตตเจโตสมาธิ สัมพันธ์กับ อนิมิตตวิโมกข์ โดยตรง เพราะเป็นภาวะที่จิตหลุดพ้นด้วย "ไม่ถือนิมิต" 47

สรุป
    • ศัพท์มาตรฐาน: มีเฉพาะ อนิมิตตเจโตสมาธิ ในพระไตรปิฎก ส่วน "สุญญตเจโตสมาธิ" และ "อัปปณิหิตเจโตสมาธิ" 
      ไม่พบหลักฐาน ในคัมภีร์ชั้นต้น

    • เหตุผล: "เจโตสมาธิ" เน้นภาวะจิตไร้นิมิตโดยสมบูรณ์ ซึ่งอนิมิตตสมาธิเท่านั้นที่ตรงตามเงื่อนไขนี้ 9

    • ข้อสังเกต: การใช้ศัพท์อื่นนอกคัมภีร์อาจเกิดจากความพยายามอธิบายภาวะจิตในเชิงปฏิบัติ แต่ควรยึดตาม
       พระไตรปิฎกเพื่อความถูกต้อง.


****************************************************
คำถาม to Deepseek (https://chat.deepseek.com/)
****************************************************

ช่วยอธิบาย สุญญตสมาธิ อนิมิตตสมาธิ อัปปณิหิตสมาธิ ว่าเป็นขั้นโลกียะหรือโลกุตตระ และมีความสัมพันธ์สอดคล้องกับ 
สุญญตวิโมกข์ อนิมิตตวิโมกข์ อัปปณิหิตวิโมกข์ อย่างไร?

***********************************************************
คำตอบ by Deepseek (https://chat.deepseek.com/)
***********************************************************

Thought for 28 seconds

โอเค ผู้ใช้กำลังสอบถามเกี่ยวกับสมาธิสามประเภทคือ สุญญตสมาธิ อนิมิตตสมาธิ และอัปปณิหิตสมาธิ ว่าอยู่ในระดับโลกียะ
หรือโลกุตตระ และสัมพันธ์กับวิโมกข์ทั้งสามอย่างไร

จากประวัติการสนทนาที่ผ่านมา ผู้ใช้มีความรู้ลึกเกี่ยวกับพระอภิธรรมและโสฬสญาณพอสมควร เคยถามถึงรายละเอียดญาณ 16
และตรวจสอบความถูกต้องของคำตอบเราแล้วด้วย นี่เป็นผู้ศึกษาพุทธศาสนาเชิงลึกจริงๆ

ประเด็นสำคัญที่ต้องอธิบายคือ:
1. ความแตกต่างระหว่างสมาธิสามแบบในแง่ระดับภูมิธรรม (โลกียะ vs โลกุตตระ)
2. ความเชื่อมโยงกับวิโมกข์สามประเภท
3. ต้องอ้างอิงพระไตรปิฎกและอรรถกาถาชัดเจน

เราเคยอธิบายอนิมิตตสมาธิไปก่อนหน้านี้แล้ว คราวนี้ต้องขยายความถึงสุญญตสมาธิและอัปปณิหิตสมาธิด้วย โดยเฉพาะการ
ทำความเข้าใจว่า:
- ในระดับโลกียะ: สมาธิสามนี้เป็นสมถกรรมฐานขั้นสูง (เช่น สุญญตสมาธิในอรูปฌาน)
- ในระดับโลกุตตระ: กลายเป็นวิโมกข์ที่สัมพันธ์กับมรรคผล

ควรเน้นที่สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค ที่อธิบายความสัมพันธ์ระหว่างสมาธิกับวิโมกข์ และชี้ให้เห็นว่าวิโมกข์เป็นผลของสมาธิ
ที่เจริญด้วยปัญญา

ต้องระวังจุดที่ผู้ใช้อาจสับสน:
1. การใช้คำว่า "สุญญตา" ในสมถะ (อารมณ์ว่างเปล่า) vs ในวิปัสสนา (ความว่างจากตัวตน)
2. อัปปณิหิตสมาธิในโลกียะ (ไม่ตั้งความหวังในอารมณ์) vs ในโลกุตตระ (ไม่ปรารถนาสิ่งใดเลย)

เราจะอธิบายด้วยตารางเปรียบเทียบให้ชัดเจน แล้วสรุปด้วยไดอะแกรมแสดงการพัฒนาจากโลกียะสู่โลกุตตระ

สุดท้ายควรทิ้งท้ายด้วยพุทธพจน์จากสังยุตตนิกายที่กล่าวถึงสุญญตวิโมกข์ เพื่อให้ผู้ใช้เห็นภาพว่าพระอรหันต์ใช้สมาธินี้อย่างไร

...