ตอนเป็นอาสาสอนภาษาไทยให้คนญี่ปุ่น ก็เคยมีปัญหากับความหมายของสองคำนี้เหมือนกันครับ


เป็น-คือ
ถ้าให้เทียบกับภาษาอังกฤษก็คือ is/am/are ใช้แทนกันได้ในหลายๆสถานการณ์แต่ก็มี
ความแตกต่างกันในแต่ละสถานการณ์และบริบท ผมจึงใช้วิธียกตัวอย่างอธิบายเอาและ
ไม่อธิบายเป็นความหมายตายตัว เพราะว่ามันบิดไปมาได้ ซึ่งก็มีคร่าวๆประมาณนี้ครับ


(คือ)
  หลักๆใช้อธิบายสภาพ สถานะ ในสิ่งที่ผู้พูดไม่เคยทราบมาก่อน ,เป็นความจริงที่
  ไม่แปรเปลี่ยน หรือมีคุณสมบัติเทียบเท่ากับสิ่งใด(เหมือนเครื่องหมาย= เท่ากับ) เช่น

  
  ++เที่ยวสวนสัตว์...นี่คืออะไร? นี่คือยีราฟ(เป็นสัตว์ที่ไม่เคยพบเห็นมาก่อน ไม่รู้คืออะไร)

  ++ทานอาหาร...นี่คืออะไร? นี่คือซูชิหน้าปลาไหล(อาหารที่ไม่เคยรับประทานมาก่อน)

  ++หลับอยู่บนรถแล้วตื่นขึ้นมา...ที่นี่คือที่ไหน? ที่นี่คือประเทศญี่ปุ่น

  ++เขาคือใคร...เขาคือคุณสมบัติ(สมบัติคนนี้ตาตี่ๆ สูง176 คือเพื่อนเรา มีคนเดียวในโลก)


(เป็น)
  จะสามารถใช้อธิบายสภาพ สถานการณ์ที่แปรเปลี่ยนไปได้ หรือขยายความเพิ่มเติมใน
  สิ่งที่เรารู้อยู่แล้ว เช่น

++โรค...สมบัติเป็นโรคอะไร? เป็นอะไรมาหรอครับ? เป็นไข้ เป็นหวัด

++อาชีพ...สมบัติเป็นหมอ(อนาคตสมบัติอาจจะเลิกเป็นหมอแล้วมานั่งอยู่บ้านเล่นหุ้น)
      แตกต่างกันนะครับ ถ้า"สมบัติคือหมอ" นั้นหมายถึงสมบัติมีอาชีพซึ่งอาชีพนั้น"คือ"หมอ
      จะเน้นไปที่ตัวอาชีพแทนครับ

++เชื้อชาติ...สมบัติชื่อไทยแต่ความจริงแล้วสมบัติ"เป็น"คนจีน


คล้ายกันจริงๆ แต่ความหมายก็ต่างกันครับ เราเป็นคนไทย เราก็อธิบายกันไม่ค่อยจะถูก
ได้แต่อาศัยความเคยชินเอา


เป็น-ได้
ผมว่าอันนี้แทบจะแยกกันไม่ออก ผมได้แต่นึกถึงสำนวน
"ขับรถเป็น กับ ขับรถได้ นั้นไม่เหมือนกัน"

  ในกรณีนี้ (ได้)หมายความว่า อ่านคู่มือมาแล้ว รู้ว่าต้องทำอย่างไร รู้จักวิธีการ
  เรียงลำดับ1－2－3－4－5ถูกต้อง

  แต่ทำเป็นนั้นหมายถึงนอกจากจะ"ทำได้" แล้ว ยังทำออกมาได้ถูกต้อง ได้ดี และลุล่วง
  เช่นทำกับข้าวได้=จุดเตาแก๊สได้ หั่น สับ ผัดได้ เสิร์ฟใส่จาน
  แต่สวยน่ารับประทานมั้ย สุกได้ที่มั้ย อร่อยมั้ย=ทำกับข้าวเป็น

  ในอีกกรณีหนึ่งคือ ความจริงทำสิ่งนั้นได้ แต่มีเหตุการณ์อะไรบางอย่างทำให้ตอนที่
  พูด ไม่สามารถทำสิ่งนั้นได้ เช่น

"ขับรถไม่ได้" อาจแปลความหมายได้ว่า"ผมขับรถเป็น แต่ขับไม่ได้เพราะยังไม่มีใบขับขี่"

พอนึกออกได้เท่านี้ครับ หากมีตรงไหนผิดหรือคนอื่นยกตัวอย่างได้มากกว่านี้
ก็ขอความกรุณาด้วยครับ ตัวผมเองก็จะได้เอาไปอธิบายลูกศิษย์ได้อย่างถูกต้องยิ่งขึ้น


ขอบคุณครับ