สมาธิ แปลว่า ตั้งมั่นอยู่เสมอ คือเป็นอาการของจิตที่ตั้งใจ หรือจดจ่อ หรือจับ หรือเพ่ง อยู่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่งอยู่ตลอดเวลาได้นานๆ ซึ่งสมาธินี้มี ๒ ประเภท คือ สมาธิผิด (มิจฉาสมาธิ) กับ สมาธิถูก (สัมมาสมาธิ)
โดยสมาธิผิดก็คือ สมาธิที่จดจ่ออยู่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่งด้วยกิเลส คือด้วยความใคร่ทางเพศ (กามารมณ์) หรือด้วยความรัก ชอบ อยากได้ ฯ (พอใจ หรือ ยินดี) หรือด้วยความโกรธ เกลียด กลัว อยากทำลาย ฯ (ไม่พอใจ หรือ ยินร้าย) หรือด้วยความลังเลใจ (สงสัย ไม่แน่ใจ ไม่รู้จริง) ซึ่งผลของสมาธิผิดนี้ก็คือความทุกข์ใจหรือเร่าร้อนใจไปตามอำนาจของกิเลส
สมาธิถูกก็คือ สมาธิที่จดจ่อหรือตั้งใจทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งแล้วทำให้กิเลส (รวมทั้งนิวรณ์) ระงับหรือดับหายไป (แม้เพียงชั่วคราว) เช่น เพ่งดูการหายใจของร่างกายเราเอง หรือตั้งใจอ่านหนังสือเรียน หรือนักเรียนตั้งใจฟังสิ่งที่ครูอาจารย์สอน หรือครูอาจารยตั้งใจอยู่ที่การสอน หรือการตั้งใจทำงานที่สุจริต หรือนักวิยาศาสตรร์ตั้งใจคิดค้นสิ่งที่ดีงาม เป็นต้น
สมาธิถูกนี้จะมีลักษณะ ๓ ประการ คือ
๑. บริสุทธิ์ คือไม่มีกิเลสและนิวรณ์ครอบงำ
๒. ตั้งมั่น คือเข้มแข็ง ไม่มีอะไรมาทำให้หวั่นไหว (คือเกิดกิเลสหรือนิวรณ์) ได้
๓. อ่อนโยน คือ มีความเหมาะสมกับการทำงานทุกชนิด
โดยผลของสมาธิถูกนี้ก็คือทำให้จิตมีความสงบ (ไม่ดิ้นรน), เย็น (ไม่เร่าร้อน), มีความสุขที่ประณีต (สุขสงบ) มีสติตลอดเวลา มีความจำดี และเมื่อจิตไม่มีกิเลสและนิวรณ์ครอบงำ จึงทำให้อุปาทานดับหายไปด้วย เมื่อจิตไม่มีอุปาทานจึงทำให้จิตไม่มีความทุกข์ เมื่อจิตไม่มีความทุกข์ก็เรียกว่า นิพพาน ที่แปลว่า เย็น หรือ ความสงบเย็น นั่นเอง (หมายเหตุ. ต่อไปถ้าพบคำว่า สมาธิ ก็ขอให้เข้าใจว่าหมายถึง สมาธิถูก)
สมาธิของมรรค
โดยสมาธิผิดก็คือ สมาธิที่จดจ่ออยู่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่งด้วยกิเลส คือด้วยความใคร่ทางเพศ (กามารมณ์) หรือด้วยความรัก ชอบ อยากได้ ฯ (พอใจ หรือ ยินดี) หรือด้วยความโกรธ เกลียด กลัว อยากทำลาย ฯ (ไม่พอใจ หรือ ยินร้าย) หรือด้วยความลังเลใจ (สงสัย ไม่แน่ใจ ไม่รู้จริง) ซึ่งผลของสมาธิผิดนี้ก็คือความทุกข์ใจหรือเร่าร้อนใจไปตามอำนาจของกิเลส
สมาธิถูกก็คือ สมาธิที่จดจ่อหรือตั้งใจทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งแล้วทำให้กิเลส (รวมทั้งนิวรณ์) ระงับหรือดับหายไป (แม้เพียงชั่วคราว) เช่น เพ่งดูการหายใจของร่างกายเราเอง หรือตั้งใจอ่านหนังสือเรียน หรือนักเรียนตั้งใจฟังสิ่งที่ครูอาจารย์สอน หรือครูอาจารยตั้งใจอยู่ที่การสอน หรือการตั้งใจทำงานที่สุจริต หรือนักวิยาศาสตรร์ตั้งใจคิดค้นสิ่งที่ดีงาม เป็นต้น
สมาธิถูกนี้จะมีลักษณะ ๓ ประการ คือ
๑. บริสุทธิ์ คือไม่มีกิเลสและนิวรณ์ครอบงำ
๒. ตั้งมั่น คือเข้มแข็ง ไม่มีอะไรมาทำให้หวั่นไหว (คือเกิดกิเลสหรือนิวรณ์) ได้
๓. อ่อนโยน คือ มีความเหมาะสมกับการทำงานทุกชนิด
โดยผลของสมาธิถูกนี้ก็คือทำให้จิตมีความสงบ (ไม่ดิ้นรน), เย็น (ไม่เร่าร้อน), มีความสุขที่ประณีต (สุขสงบ) มีสติตลอดเวลา มีความจำดี และเมื่อจิตไม่มีกิเลสและนิวรณ์ครอบงำ จึงทำให้อุปาทานดับหายไปด้วย เมื่อจิตไม่มีอุปาทานจึงทำให้จิตไม่มีความทุกข์ เมื่อจิตไม่มีความทุกข์ก็เรียกว่า นิพพาน ที่แปลว่า เย็น หรือ ความสงบเย็น นั่นเอง (หมายเหตุ. ต่อไปถ้าพบคำว่า สมาธิ ก็ขอให้เข้าใจว่าหมายถึง สมาธิถูก)