อรรถกถา ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค มหาวรรค ๑. ญาณกถา
อภิญเญยยนิทเทส
หน้าต่างที่ ๓ / ๓.
อาการ ๓๒
[๖] วิสัชนา ๓๒ มีวิสัชนาเกสาเป็นต้น พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร
ได้แสดงด้วยสามารถกรรมฐานมีอาการ ๓๒ เป็นอารมณ์.
ก็เมื่ออาการ ๓๒ มีเกสาเป็นต้นเหล่านั้นปรากฏโดยความเป็นของปฏิกูล
ก็เป็นอสุภกรรมฐานด้วยสามารถแห่งกายคตาสติ,
เมื่อปรากฏโดยความเป็นสี ก็เป็นวัณณกรรมฐาน,๑-
เมื่อปรากฏโดยความเป็นธาตุ ก็เป็นจตุธาตุววัตถานกรรมฐาน,
อนึ่ง อาการ ๓๒ มีเกสาเป็นต้นปรากฏโดยความเป็นปฏิกูลหรือโดยสี
ฌานก็มีสิ่งที่ปรากฏนั้นเป็นอารมณ์. เมื่อธาตุปรากฏแล้ว ก็พึงทราบว่า เป็นโกฏฐาสเหล่านั้น
และเป็นการเจริญธาตุที่มีโกฏฐาสนั้นเป็นอารมณ์.
____________________________
๑- ฉ. กสิณกรรมฐาน.
๑. เกสา - ผมทั้งหลาย เกิดอยู่ที่หนังหุ้มกระโหลกศีรษะในด้านข้างทั้ง ๒ แห่งศีรษะ
กำหนดด้วยกกหูทั้ง ๒ ข้างหน้ากำหนดด้วยหน้าผากเป็นที่สุด,
และข้างหลังกำหนดด้วยท้ายทอย นับได้ตั้งแสนเป็นอเนก.
๒. โลมา - ขนทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่หนังหุ้มสรีระโดยมาก
เว้นที่เป็นที่ตั้งแห่งอวัยวะมีผมเป็นต้น และฝ่ามือฝ่าเท้าทั้ง ๒ เสีย
ท่านกำหนดขุมขนไว้ถึง ๙ หมื่น ๙ พันขุม ตั้งอยู่ในหนังหุ้มสรีระ มีประมาณลิกขาหนึ่งเป็นประมาณ.
๓. นขา - เล็บทั้งหลาย ตั้งอยู่บนหลังแห่งปลายนิ้วทั้งหลายนับได้ ๒๐.
๔. ทนฺตา - ฟันทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่กระดูกคางทั้ง ๒ โดยมากนับได้ ๓๒ ซี่.
๕. ตโจ - หนังหุ้มสรีระทั้งสิ้น ตั้งอยู่ใต้ผิวหนัง บนพังผืดชั้นนอก.
๖. มํสํ - เนื้อนับได้ ๙๐๐ ชิ้น ตั้งฉาบกระดูก ๓๐๐ กว่าท่อน.
๗. นหารุ - เอ็น ๙๐๐ ผูกพันกระดูกทั้งหลาย ตั้งอยู่ทั่วสกลสรีระ.
๘. อฏฺฐี - กระดูก ๓๐๐ กว่าท่อน ตั้งอยู่ทั้งเบื้องล่างเบื้องบนทั่วสกลสรีระ.
๙. อฏฺฐิมิญฺชา๒- - เยื่อในกระดูก ตั้งอยู่ภายในกระดูกเหล่านั้นๆ.
๑๐. วกฺกํ๓- - ไต ได้แก่ ก้อนเนื้อ ๒ ก้อนอยู่ล้อมเนื้อหัวใจ
มีขั้วอันเดียวกันแตกออกจากหลุมคอ ถัดไปหน่อยหนึ่งแล้วแยกออกเป็น ๒ รึงรัดไว้ด้วยเอ็นหยาบๆ.
____________________________
๒- ในที่ทั่วไปเป็น อฏฺฐิมิญฺชํ. ๓- โบราณแปลว่า ม้าม.
๑๑.
หทยํ - หัวใจ ได้แก่ ก้อนเนื้อหทัย
ตั้งอยู่ท่ามกลางถันทั้ง ๒ ข้างในภายในสรีระ
เต็มไปด้วยโลหิตประมาณกึ่งฟายมือเป็นที่อาศัยแห่งจิต
มีหลุมภายในมีประมาณเท่าที่ตั้งแห่งเมล็ดบุนนาค.
๑๒. ยกนํ - ตับ ได้แก่ แผ่นเนื้อเป็นคู่ อาศัยตั้งอยู่ข้างขวาภายในร่างกายระหว่างถันทั้ง ๒ ข้าง.
๑๓. กิโลมกํ - พังผืด ได้แก่ เนื้อหุ้ม ๒ อย่าง คือเนื้อพังผืดที่ปิดหุ้มหัวใจและม้ามตั้งอยู่ ๑,
และเนื้อพังผืดที่ไม่ปิด หุ้มเนื้อใต้ผิวหนัง ตั้งอยู่ทั่วสกลสรีระ ๑.
๑๔. ปิหกํ๔- - ม้าม ได้แก่ เนื้อมีสัณฐานดุจลิ้นลูกโคดำตั้งอยู่ข้างซ้ายหัวใจ อาศัยข้างบนเยื่อหุ้มท้อง.
____________________________
๔- โบราณแปลว่า ไต.
๑๕. ปปฺผาสํ - ปอด ได้แก่ ก้อนเนื้อที่เรียกว่าปอดโดยประเภทนับได้ ๓๒ ก้อน
ห้อยปิดเนื้อบนหัวใจและตับตั้งอยู่ราวนมทั้ง ๒ ข้างในภายในสรีระ.
๑๖. อนฺตํ - ไส้ใหญ่ ได้แก่ เกลียวไส้ที่เป็นขนด ขดอยู่ในที่ทั้งหลาย
คือ เบื้องบนใต้หลุมคอลงมา เบื้องล่างถึงกรีสมรรค๕- ตั้งอยู่ภายในสรีระ
มีหลุมคอเป็นต้นและมีกรีสมรรคเป็นที่สุดเกี่ยวพันถึงกัน ของบุรุษยาว ๓๒ ศอก
ของสตรียาว ๒๘ ศอก รวม ๒๑ ขนดด้วยกัน.
____________________________
๕- กรีสมรรค = ทวารหนัก.
๑๗. อนฺตคุณํ - ไส้น้อย ได้แก่ ลำไส้น้อยพันปลายปากขนด
รวมกันที่ขนดลำไส้ใหญ่ ตั้งอยู่ระหว่างขนดลำไส้ใหญ่ ๒๑ ขนด.
๑๘. อุทริยํ - อาหารใหม่ ได้แก่ อาหารที่ถูกบดจนเป็นจุรณด้วยสากคือฟัน
หมุนไปรอบๆ ด้วยมือคือลิ้น เกลือกกลั้วด้วยน้ำลาย
ในขณะนั้นก็ปราศจากสมบัติแห่งสีกลิ่นและรสเป็นต้น
เช่นกับข้าวย้อมด้ายของช่างหูกและรากสุนัข ตกไปคลุกเคล้ากับดีเสมหะและลม
เดือดด้วยกำลังความร้อนของไฟในท้อง เกลื่อนกล่นด้วยกิมิชาติตระกูลใหญ่น้อย
ปล่อยฟองฟอดขึ้นเบื้องบน จนถึงความเป็นขี้ขยะมีกลิ่นเหม็น น่าเกลียดยิ่งนัก
ตั้งอยู่ที่พื้นลำไส้ใหญ่บนนาภี กล่าวคือที่ท้องอันเป็นที่อาศัยของอาหารใหม่ต่างๆ
ที่กลืนดื่มเคี้ยวกินและลิ้มเข้าไป.
๑๙. กรีสํ - อาหารเก่า ได้แก่ อุจจาระตั้งอยู่ในที่สุดแห่งลำไส้ใหญ่ สูงประมาณ ๘ องคุลี
ในระหว่างแห่งนาภีและที่สุดแห่งกระดูกสันหลัง๖- ในภายใต้ กล่าวคือที่อยู่ของอาหารที่ย่อยแล้ว.
๒๐. ปิตฺตํ - น้ำดี ได้แก่ ดี ๒ อย่าง คือ ที่อาศัยตับในระหว่างเนื้อหทัยและปอดตั้งอยู่
กล่าวคือน้ำดีที่อยู่ประจำในถุงน้ำดี มีสัณฐานเช่นกับรังบวบขมใหญ่ ๑,
และที่มิได้อยู่ประจำ เว้นที่ของผม, ขน, เล็บและฟันที่ไม่มีเนื้อ
และหนังที่ด้านและแห้งซึมซาบอยู่ทั่วสรีระส่วนที่เหลือ.
๒๑. เสมฺหํ - เสลด ได้แก่ เสมหะประมาณเต็มฟายมือหนึ่ง ตั้งอยู่ที่พื้นท้อง.
๒๒. ปุพฺโพ - หนอง ได้แก่ ความแปรไปแห่งโลหิตเสีย๗- เกิดที่อวัยวะที่ถูกเสี้ยนหนาม
และเปลวไฟเป็นต้น กระทบแล้วหรือที่อวัยวะที่มีฝีและต่อมพุพองเป็นต้น
เกิดขึ้นแล้วด้วยการกำเริบแห่งธาตุในภายในสรีระประเทศ.
____________________________
๖- …ปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ.
๗- ปริปกฺกโลหิต… โลหิตแก่รอบ.
๒๓. โลหิตํ - โลหิต ได้แก่ เลือด ๒ อย่าง คือ
เลือดที่สั่งสมอยู่มีประมาณเพียงเต็มฟายมือหนึ่งชุ่มอยู่ที่ไตเนื้อหัวใจตับและปอด
ไหลออกทีละน้อยๆ เบื้องบนเนื้อหัวใจไตและปอดเต็มส่วนล่างของตับ ๑,
และเลือดที่วิ่งแผ่ไปทั่วสรีระที่มีใจครองทั้งปวง โดยทำนองแห่งเปลวไฟที่พุ่งไป
เว้นเสียแต่ที่ของผมขนเล็บและฟันที่ไม่มีเนื้อ และหนังที่ด้าน และแห้ง ๑.
๒๔. เสโท - เหงื่อ ได้แก่ อาโปธาตุที่ไหลออกจากช่องขุมผมและขนทั้งปวงในสรีระที่ร้อน
เพราะความร้อนจากไฟและความร้อนจากดวงอาทิตย์และความวิการแห่งฤดูเป็นต้น.
๒๕. เมโท - มันข้น ได้แก่ ยางเหนียวข้น ของคนอ้วนอาศัย
ตั้งอยู่ระหว่างหนังและเนื้อ, ของคนผอมอาศัยตั้งอยู่ที่อวัยวะทั้งหลายมีเนื้อแข้งเป็นต้น.
๒๖. อสฺสุ - น้ำตา ได้แก่ อาโปธาตุที่ตั้งอยู่เต็มเบ้าตาก็ดี ที่ไหลออกก็ดี
เพราะเกิดจากดีใจเสียใจ อาหารที่เป็นวิสภาคคือที่เผ็ดร้อนและอุตุ.
๒๗. วสา - มันเหลว ได้แก่ มันเหลวใส ตั้งอยู่ที่ฝ่ามือ ที่หลังมือ ฝ่าเท้า หลังเท้า
ดั้งจมูกหน้าผากและจะงอยบ่า
โดยมากเกิดแต่อุสมาเตโชคือไออุ่นจากความร้อนของไฟความร้อนของดวงอาทิตย์และผิดฤดู.
๒๘. เขโฬ - น้ำลาย ได้แก่ อาโปธาตุที่ระคนกันเป็นฟอง
ตั้งอยู่ที่ลิ้นข้างกระพุ้งแก้มทั้ง ๒ ข้าง เพราะโดยมากเกิดแก่ผู้เห็นหรือนึกถึงหรือหยิบวางอาหาร
เช่นนั้นไว้ในปากก็ดี เกิดแก่ผู้เหน็ดเหนื่อยอยู่ก็ดี หรือเกิดความรังเกียจในสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็ดี.
๒๙. สิงฺฆาณิกา - น้ำมูก ได้แก่ ของเน่าไม่สะอาดลื่นเป็นมัน
เกิดแก่ผู้มีธาตุกำเริบ เกิดด้วยอาหารวิสภาคและผิดฤดู,
หรือแก่คนร้องไห้อยู่ ไหลออกจากเยื่อในสมองภายในศีรษะ
ไหลออกมาทางช่องเพดานไปเต็มอยู่ในโพรงจมูกเกรอะกรังขังอยู่ก็มี ไหลออกอยู่ก็มี.
๓๐. ลสิกา - ไขข้อ ได้แก่ น้ำมันที่ให้สำเร็จกิจในการหยอดน้ำมันที่ข้อต่อแห่งกระดูก
ตั้งอยู่ระหว่างข้อต่อแห่งกระดูก ๑๘๐ ข้อต่อ.
๓๑. มุตฺตํ - น้ำมูตร ได้แก่ อาโปธาตุตั้งอยู่ภายในกะเพาะปัสสาวะ ด้วยอำนาจอาหารและอุตุ.
๓๒.
มตฺถลุงฺคํ -
มันสมอง
ได้แก่ กองแห่งเยื่อรวมกันแล้วมีจำนวน ๔ ก้อน
ตั้งอยู่ที่รอยเย็บ ๔ แห่งภายในกระโหลกศีรษะ.
ศึกษาเพิ่มเติมได้ที่
http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=2&p=3 
อาการ ๓๒ จากอรรถกถา และความรู้ทางการแพทย์
อภิญเญยยนิทเทส
หน้าต่างที่ ๓ / ๓.
อาการ ๓๒
[๖] วิสัชนา ๓๒ มีวิสัชนาเกสาเป็นต้น พระธรรมเสนาบดีสารีบุตร
ได้แสดงด้วยสามารถกรรมฐานมีอาการ ๓๒ เป็นอารมณ์.
ก็เมื่ออาการ ๓๒ มีเกสาเป็นต้นเหล่านั้นปรากฏโดยความเป็นของปฏิกูล
ก็เป็นอสุภกรรมฐานด้วยสามารถแห่งกายคตาสติ,
เมื่อปรากฏโดยความเป็นสี ก็เป็นวัณณกรรมฐาน,๑-
เมื่อปรากฏโดยความเป็นธาตุ ก็เป็นจตุธาตุววัตถานกรรมฐาน,
อนึ่ง อาการ ๓๒ มีเกสาเป็นต้นปรากฏโดยความเป็นปฏิกูลหรือโดยสี
ฌานก็มีสิ่งที่ปรากฏนั้นเป็นอารมณ์. เมื่อธาตุปรากฏแล้ว ก็พึงทราบว่า เป็นโกฏฐาสเหล่านั้น
และเป็นการเจริญธาตุที่มีโกฏฐาสนั้นเป็นอารมณ์.
____________________________
๑- ฉ. กสิณกรรมฐาน.
๑. เกสา - ผมทั้งหลาย เกิดอยู่ที่หนังหุ้มกระโหลกศีรษะในด้านข้างทั้ง ๒ แห่งศีรษะ
กำหนดด้วยกกหูทั้ง ๒ ข้างหน้ากำหนดด้วยหน้าผากเป็นที่สุด,
และข้างหลังกำหนดด้วยท้ายทอย นับได้ตั้งแสนเป็นอเนก.
๒. โลมา - ขนทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่หนังหุ้มสรีระโดยมาก
เว้นที่เป็นที่ตั้งแห่งอวัยวะมีผมเป็นต้น และฝ่ามือฝ่าเท้าทั้ง ๒ เสีย
ท่านกำหนดขุมขนไว้ถึง ๙ หมื่น ๙ พันขุม ตั้งอยู่ในหนังหุ้มสรีระ มีประมาณลิกขาหนึ่งเป็นประมาณ.
๓. นขา - เล็บทั้งหลาย ตั้งอยู่บนหลังแห่งปลายนิ้วทั้งหลายนับได้ ๒๐.
๔. ทนฺตา - ฟันทั้งหลาย ตั้งอยู่ที่กระดูกคางทั้ง ๒ โดยมากนับได้ ๓๒ ซี่.
๕. ตโจ - หนังหุ้มสรีระทั้งสิ้น ตั้งอยู่ใต้ผิวหนัง บนพังผืดชั้นนอก.
๖. มํสํ - เนื้อนับได้ ๙๐๐ ชิ้น ตั้งฉาบกระดูก ๓๐๐ กว่าท่อน.
๗. นหารุ - เอ็น ๙๐๐ ผูกพันกระดูกทั้งหลาย ตั้งอยู่ทั่วสกลสรีระ.
๘. อฏฺฐี - กระดูก ๓๐๐ กว่าท่อน ตั้งอยู่ทั้งเบื้องล่างเบื้องบนทั่วสกลสรีระ.
๙. อฏฺฐิมิญฺชา๒- - เยื่อในกระดูก ตั้งอยู่ภายในกระดูกเหล่านั้นๆ.
๑๐. วกฺกํ๓- - ไต ได้แก่ ก้อนเนื้อ ๒ ก้อนอยู่ล้อมเนื้อหัวใจ
มีขั้วอันเดียวกันแตกออกจากหลุมคอ ถัดไปหน่อยหนึ่งแล้วแยกออกเป็น ๒ รึงรัดไว้ด้วยเอ็นหยาบๆ.
____________________________
๒- ในที่ทั่วไปเป็น อฏฺฐิมิญฺชํ. ๓- โบราณแปลว่า ม้าม.
๑๑. หทยํ - หัวใจ ได้แก่ ก้อนเนื้อหทัย
ตั้งอยู่ท่ามกลางถันทั้ง ๒ ข้างในภายในสรีระ
เต็มไปด้วยโลหิตประมาณกึ่งฟายมือเป็นที่อาศัยแห่งจิต
มีหลุมภายในมีประมาณเท่าที่ตั้งแห่งเมล็ดบุนนาค.
๑๒. ยกนํ - ตับ ได้แก่ แผ่นเนื้อเป็นคู่ อาศัยตั้งอยู่ข้างขวาภายในร่างกายระหว่างถันทั้ง ๒ ข้าง.
๑๓. กิโลมกํ - พังผืด ได้แก่ เนื้อหุ้ม ๒ อย่าง คือเนื้อพังผืดที่ปิดหุ้มหัวใจและม้ามตั้งอยู่ ๑,
และเนื้อพังผืดที่ไม่ปิด หุ้มเนื้อใต้ผิวหนัง ตั้งอยู่ทั่วสกลสรีระ ๑.
๑๔. ปิหกํ๔- - ม้าม ได้แก่ เนื้อมีสัณฐานดุจลิ้นลูกโคดำตั้งอยู่ข้างซ้ายหัวใจ อาศัยข้างบนเยื่อหุ้มท้อง.
____________________________
๔- โบราณแปลว่า ไต.
๑๕. ปปฺผาสํ - ปอด ได้แก่ ก้อนเนื้อที่เรียกว่าปอดโดยประเภทนับได้ ๓๒ ก้อน
ห้อยปิดเนื้อบนหัวใจและตับตั้งอยู่ราวนมทั้ง ๒ ข้างในภายในสรีระ.
๑๖. อนฺตํ - ไส้ใหญ่ ได้แก่ เกลียวไส้ที่เป็นขนด ขดอยู่ในที่ทั้งหลาย
คือ เบื้องบนใต้หลุมคอลงมา เบื้องล่างถึงกรีสมรรค๕- ตั้งอยู่ภายในสรีระ
มีหลุมคอเป็นต้นและมีกรีสมรรคเป็นที่สุดเกี่ยวพันถึงกัน ของบุรุษยาว ๓๒ ศอก
ของสตรียาว ๒๘ ศอก รวม ๒๑ ขนดด้วยกัน.
____________________________
๕- กรีสมรรค = ทวารหนัก.
๑๗. อนฺตคุณํ - ไส้น้อย ได้แก่ ลำไส้น้อยพันปลายปากขนด
รวมกันที่ขนดลำไส้ใหญ่ ตั้งอยู่ระหว่างขนดลำไส้ใหญ่ ๒๑ ขนด.
๑๘. อุทริยํ - อาหารใหม่ ได้แก่ อาหารที่ถูกบดจนเป็นจุรณด้วยสากคือฟัน
หมุนไปรอบๆ ด้วยมือคือลิ้น เกลือกกลั้วด้วยน้ำลาย
ในขณะนั้นก็ปราศจากสมบัติแห่งสีกลิ่นและรสเป็นต้น
เช่นกับข้าวย้อมด้ายของช่างหูกและรากสุนัข ตกไปคลุกเคล้ากับดีเสมหะและลม
เดือดด้วยกำลังความร้อนของไฟในท้อง เกลื่อนกล่นด้วยกิมิชาติตระกูลใหญ่น้อย
ปล่อยฟองฟอดขึ้นเบื้องบน จนถึงความเป็นขี้ขยะมีกลิ่นเหม็น น่าเกลียดยิ่งนัก
ตั้งอยู่ที่พื้นลำไส้ใหญ่บนนาภี กล่าวคือที่ท้องอันเป็นที่อาศัยของอาหารใหม่ต่างๆ
ที่กลืนดื่มเคี้ยวกินและลิ้มเข้าไป.
๑๙. กรีสํ - อาหารเก่า ได้แก่ อุจจาระตั้งอยู่ในที่สุดแห่งลำไส้ใหญ่ สูงประมาณ ๘ องคุลี
ในระหว่างแห่งนาภีและที่สุดแห่งกระดูกสันหลัง๖- ในภายใต้ กล่าวคือที่อยู่ของอาหารที่ย่อยแล้ว.
๒๐. ปิตฺตํ - น้ำดี ได้แก่ ดี ๒ อย่าง คือ ที่อาศัยตับในระหว่างเนื้อหทัยและปอดตั้งอยู่
กล่าวคือน้ำดีที่อยู่ประจำในถุงน้ำดี มีสัณฐานเช่นกับรังบวบขมใหญ่ ๑,
และที่มิได้อยู่ประจำ เว้นที่ของผม, ขน, เล็บและฟันที่ไม่มีเนื้อ
และหนังที่ด้านและแห้งซึมซาบอยู่ทั่วสรีระส่วนที่เหลือ.
๒๑. เสมฺหํ - เสลด ได้แก่ เสมหะประมาณเต็มฟายมือหนึ่ง ตั้งอยู่ที่พื้นท้อง.
๒๒. ปุพฺโพ - หนอง ได้แก่ ความแปรไปแห่งโลหิตเสีย๗- เกิดที่อวัยวะที่ถูกเสี้ยนหนาม
และเปลวไฟเป็นต้น กระทบแล้วหรือที่อวัยวะที่มีฝีและต่อมพุพองเป็นต้น
เกิดขึ้นแล้วด้วยการกำเริบแห่งธาตุในภายในสรีระประเทศ.
____________________________
๖- …ปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ.
๗- ปริปกฺกโลหิต… โลหิตแก่รอบ.
๒๓. โลหิตํ - โลหิต ได้แก่ เลือด ๒ อย่าง คือ
เลือดที่สั่งสมอยู่มีประมาณเพียงเต็มฟายมือหนึ่งชุ่มอยู่ที่ไตเนื้อหัวใจตับและปอด
ไหลออกทีละน้อยๆ เบื้องบนเนื้อหัวใจไตและปอดเต็มส่วนล่างของตับ ๑,
และเลือดที่วิ่งแผ่ไปทั่วสรีระที่มีใจครองทั้งปวง โดยทำนองแห่งเปลวไฟที่พุ่งไป
เว้นเสียแต่ที่ของผมขนเล็บและฟันที่ไม่มีเนื้อ และหนังที่ด้าน และแห้ง ๑.
๒๔. เสโท - เหงื่อ ได้แก่ อาโปธาตุที่ไหลออกจากช่องขุมผมและขนทั้งปวงในสรีระที่ร้อน
เพราะความร้อนจากไฟและความร้อนจากดวงอาทิตย์และความวิการแห่งฤดูเป็นต้น.
๒๕. เมโท - มันข้น ได้แก่ ยางเหนียวข้น ของคนอ้วนอาศัย
ตั้งอยู่ระหว่างหนังและเนื้อ, ของคนผอมอาศัยตั้งอยู่ที่อวัยวะทั้งหลายมีเนื้อแข้งเป็นต้น.
๒๖. อสฺสุ - น้ำตา ได้แก่ อาโปธาตุที่ตั้งอยู่เต็มเบ้าตาก็ดี ที่ไหลออกก็ดี
เพราะเกิดจากดีใจเสียใจ อาหารที่เป็นวิสภาคคือที่เผ็ดร้อนและอุตุ.
๒๗. วสา - มันเหลว ได้แก่ มันเหลวใส ตั้งอยู่ที่ฝ่ามือ ที่หลังมือ ฝ่าเท้า หลังเท้า
ดั้งจมูกหน้าผากและจะงอยบ่า
โดยมากเกิดแต่อุสมาเตโชคือไออุ่นจากความร้อนของไฟความร้อนของดวงอาทิตย์และผิดฤดู.
๒๘. เขโฬ - น้ำลาย ได้แก่ อาโปธาตุที่ระคนกันเป็นฟอง
ตั้งอยู่ที่ลิ้นข้างกระพุ้งแก้มทั้ง ๒ ข้าง เพราะโดยมากเกิดแก่ผู้เห็นหรือนึกถึงหรือหยิบวางอาหาร
เช่นนั้นไว้ในปากก็ดี เกิดแก่ผู้เหน็ดเหนื่อยอยู่ก็ดี หรือเกิดความรังเกียจในสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็ดี.
๒๙. สิงฺฆาณิกา - น้ำมูก ได้แก่ ของเน่าไม่สะอาดลื่นเป็นมัน
เกิดแก่ผู้มีธาตุกำเริบ เกิดด้วยอาหารวิสภาคและผิดฤดู,
หรือแก่คนร้องไห้อยู่ ไหลออกจากเยื่อในสมองภายในศีรษะ
ไหลออกมาทางช่องเพดานไปเต็มอยู่ในโพรงจมูกเกรอะกรังขังอยู่ก็มี ไหลออกอยู่ก็มี.
๓๐. ลสิกา - ไขข้อ ได้แก่ น้ำมันที่ให้สำเร็จกิจในการหยอดน้ำมันที่ข้อต่อแห่งกระดูก
ตั้งอยู่ระหว่างข้อต่อแห่งกระดูก ๑๘๐ ข้อต่อ.
๓๑. มุตฺตํ - น้ำมูตร ได้แก่ อาโปธาตุตั้งอยู่ภายในกะเพาะปัสสาวะ ด้วยอำนาจอาหารและอุตุ.
๓๒. มตฺถลุงฺคํ - มันสมอง
ได้แก่ กองแห่งเยื่อรวมกันแล้วมีจำนวน ๔ ก้อน
ตั้งอยู่ที่รอยเย็บ ๔ แห่งภายในกระโหลกศีรษะ.
ศึกษาเพิ่มเติมได้ที่
http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=2&p=3