อานาปานสติเป็นมงกุฎ ยอดพระกรรมฐาน
เพราะ “อานาปานสติ” มิใช่เพียงกรรมฐานหนึ่งในสี่สิบเท่านั้น แต่เป็น “รากฐานแห่งธรรมทั้งปวง” และเป็น “ยอดแห่งสมถะและวิปัสสนา” ที่รวมไว้ในวิธีเดียว
พระพุทธเจ้าทรงตรัสว่า
“อานาปานสติที่ภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว
ย่อมมีผลมาก มีอานิสงส์มาก ย่อมบำเพ็ญสติปัฏฐาน ๔ ให้บริบูรณ์ เมื่อสติปัฏฐาน ๔ บริบูรณ์ วิชชาและวิมุตติย่อมบริบูรณ์”
ลำดับแห่งการเจริญอานาปานสติ
๑. รู้ลมหายใจเข้า–ออก
คือ “สติระลึกรู้กาย” ว่ากำลังหายใจเข้า หายใจออก ไม่ต้องบังคับ ไม่ต้องเปลี่ยนจังหวะ แค่รู้เฉยๆ ด้วยใจตั้งมั่น
“ภิกษุมีสติหายใจเข้า มีสติหายใจออก”
๒. รู้ลมหยาบ–ละเอียด
เมื่อสติแนบแน่นขึ้น จิตจะเริ่มละเอียด ลมหายใจจากหยาบจะค่อยๆ เบาบาง จนบางครั้งแทบไม่มีลมให้รู้ แต่ “สติผู้รู้ยังมีอยู่” อยู่กับความรู้สึกแห่งลมอันละเอียดนั้นนี่คือการรู้ความเปลี่ยนแปลงของกายและจิตอย่างต่อเนื่อง
๓. รู้ปีติ (ความอิ่มใจ ปลื้มปีติจากความสงบ)
เมื่อจิตตั้งมั่นดีแล้ว “ปีติ” จะเกิดเองโดยธรรมชาติ
อาจรู้สึกเย็น เบา ตัวลอย ขนลุก ขนพอง น้ำตาไหล ซาบซ่านแผ่ซ่านไปทั้งตัว หรือตัวโยกเล็กน้อยทั้งหมดเป็นเพียง “อาการของจิตที่ปีติ” ไม่ต้องตกใจ ไม่ต้องเพ่ง
๔. รู้สุข
ปีติจางลงกลายเป็น “สุขอันละเอียด”
คือ ความสบาย ความเย็น ความสุขที่สงบจากภายในจิต เป็นสุขที่ไม่อาศัยสิ่งภายนอก ไม่มีสุขใดในโลกเทียบเท่า สุขทุกอณูรูขุมขน ตั้งแต่หัวจรดเท้า
๕. รู้จิตสงบ–จิตไม่สงบ
เมื่อจิตมีกำลังมาก จะเห็นชัดว่า บางขณะจิตนิ่งเป็นดวงเดียว สงบเย็น บางขณะจิตฟุ้ง คิด ปรุงแต่ง
การ “เห็นตามจริง” โดยไม่ยึด จึงเป็นการฝึกปัญญาเบื้องต้น
๖. รู้เอกัคตา
คือ ความเป็นหนึ่งเดียวของจิต (เอกัคคตาจิต)
เมื่อจิตไม่ซัดส่าย ไม่แยกไปหลายอารมณ์
จิตจะรวมเป็นหนึ่งเดียว สภาวะนั้น ลมหายใจและกายจะดับสนิท เหลือแต่จิตดวงเดียว
๗. อุเบกขา
เมื่อสุข–ทุกข์ดับไป เหลือแต่ความวางเฉยอย่างบริสุทธิ์ ไม่ยินดียินร้าย ไม่เอียงข้าง ไม่ฟุ้งซ่าน
นี่คือจิตที่เป็น “อุเบกขาในสมาธิ” และเป็นฐานแห่งปัญญา จิตจะเห็นสภาวะทั้งปวงตามความเป็นจริง
ไม่ยึด ไม่ผลักเป็นอิสรภาพทางจิต
อานาปานสติครอบคลุม “สติปัฏฐานทั้ง ๔” และ “ฌานทั้ง ๔” เริ่มจาก กายานุปัสสนา → เวทนานุปัสสนา → จิตตานุปัสสนา → ธัมมานุปัสสนา และเป็นทางตรงเข้าสู่วิปัสสนาญาณ คือ “ปัญญาเห็นแจ้ง” อันนำไปสู่พระนิพพาน
อานาปานสติเป็นมงกุฎ ยอดพระกรรมฐาน
เพราะ “อานาปานสติ” มิใช่เพียงกรรมฐานหนึ่งในสี่สิบเท่านั้น แต่เป็น “รากฐานแห่งธรรมทั้งปวง” และเป็น “ยอดแห่งสมถะและวิปัสสนา” ที่รวมไว้ในวิธีเดียว
พระพุทธเจ้าทรงตรัสว่า
“อานาปานสติที่ภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว
ย่อมมีผลมาก มีอานิสงส์มาก ย่อมบำเพ็ญสติปัฏฐาน ๔ ให้บริบูรณ์ เมื่อสติปัฏฐาน ๔ บริบูรณ์ วิชชาและวิมุตติย่อมบริบูรณ์”
ลำดับแห่งการเจริญอานาปานสติ
๑. รู้ลมหายใจเข้า–ออก
คือ “สติระลึกรู้กาย” ว่ากำลังหายใจเข้า หายใจออก ไม่ต้องบังคับ ไม่ต้องเปลี่ยนจังหวะ แค่รู้เฉยๆ ด้วยใจตั้งมั่น
“ภิกษุมีสติหายใจเข้า มีสติหายใจออก”
๒. รู้ลมหยาบ–ละเอียด
เมื่อสติแนบแน่นขึ้น จิตจะเริ่มละเอียด ลมหายใจจากหยาบจะค่อยๆ เบาบาง จนบางครั้งแทบไม่มีลมให้รู้ แต่ “สติผู้รู้ยังมีอยู่” อยู่กับความรู้สึกแห่งลมอันละเอียดนั้นนี่คือการรู้ความเปลี่ยนแปลงของกายและจิตอย่างต่อเนื่อง
๓. รู้ปีติ (ความอิ่มใจ ปลื้มปีติจากความสงบ)
เมื่อจิตตั้งมั่นดีแล้ว “ปีติ” จะเกิดเองโดยธรรมชาติ
อาจรู้สึกเย็น เบา ตัวลอย ขนลุก ขนพอง น้ำตาไหล ซาบซ่านแผ่ซ่านไปทั้งตัว หรือตัวโยกเล็กน้อยทั้งหมดเป็นเพียง “อาการของจิตที่ปีติ” ไม่ต้องตกใจ ไม่ต้องเพ่ง
๔. รู้สุข
ปีติจางลงกลายเป็น “สุขอันละเอียด”
คือ ความสบาย ความเย็น ความสุขที่สงบจากภายในจิต เป็นสุขที่ไม่อาศัยสิ่งภายนอก ไม่มีสุขใดในโลกเทียบเท่า สุขทุกอณูรูขุมขน ตั้งแต่หัวจรดเท้า
๕. รู้จิตสงบ–จิตไม่สงบ
เมื่อจิตมีกำลังมาก จะเห็นชัดว่า บางขณะจิตนิ่งเป็นดวงเดียว สงบเย็น บางขณะจิตฟุ้ง คิด ปรุงแต่ง
การ “เห็นตามจริง” โดยไม่ยึด จึงเป็นการฝึกปัญญาเบื้องต้น
๖. รู้เอกัคตา
คือ ความเป็นหนึ่งเดียวของจิต (เอกัคคตาจิต)
เมื่อจิตไม่ซัดส่าย ไม่แยกไปหลายอารมณ์
จิตจะรวมเป็นหนึ่งเดียว สภาวะนั้น ลมหายใจและกายจะดับสนิท เหลือแต่จิตดวงเดียว
๗. อุเบกขา
เมื่อสุข–ทุกข์ดับไป เหลือแต่ความวางเฉยอย่างบริสุทธิ์ ไม่ยินดียินร้าย ไม่เอียงข้าง ไม่ฟุ้งซ่าน
นี่คือจิตที่เป็น “อุเบกขาในสมาธิ” และเป็นฐานแห่งปัญญา จิตจะเห็นสภาวะทั้งปวงตามความเป็นจริง
ไม่ยึด ไม่ผลักเป็นอิสรภาพทางจิต
อานาปานสติครอบคลุม “สติปัฏฐานทั้ง ๔” และ “ฌานทั้ง ๔” เริ่มจาก กายานุปัสสนา → เวทนานุปัสสนา → จิตตานุปัสสนา → ธัมมานุปัสสนา และเป็นทางตรงเข้าสู่วิปัสสนาญาณ คือ “ปัญญาเห็นแจ้ง” อันนำไปสู่พระนิพพาน