ที่สุดแห่งโลกที่สุดของธรรม รู้ทั้งรู้ ทั้งหลงคือรู้

“ที่สุดแห่งโลก ที่สุดของธรรม รู้ทั้งรู้ ทั้งหลงคือรู้” — ประโยคนี้เป็นเหมือนคำท้าทายต่อผู้แสวงหาความจริง เป็นถ้อยคำที่ฟังดูย้อนแย้งแต่ซ่อนปัญญาลึกซึ้งไว้ภายใน เพราะ “รู้” ที่แท้ มิใช่เพียงการรับรู้ด้วยสมองหรือความจำ แต่คือภาวะของ “ธาตุรู้” ที่บริสุทธิ์ ปราศจากผู้รู้และสิ่งถูกรู้ เมื่อยังมี “ผู้รู้” อยู่ ก็ยังมี “ตัวตน” แฝงอยู่ในความรู้ และนั่นเองคือความหลงในความรู้

.

ในทางธรรม “รู้ทั้งรู้ ทั้งหลงคือรู้” หมายถึง การเห็นแม้แต่ความหลงของตนเองโดยไม่เข้าไปเป็นผู้หลง นั่นคือการรู้ที่รู้เท่าทัน แม้ความไม่รู้ยังเป็นสิ่งที่ถูกรู้อยู่ภายในความรู้ เมื่อจิตเห็นเช่นนี้ จะเริ่มเข้าใจว่า แม้ความรู้และความหลงต่างก็เป็นสิ่งเกิดดับในกระแสธรรม ไม่มีสิ่งใดถาวรหรือเป็นเจ้าของได้

.

“ที่สุดแห่งโลก” มิใช่สถานที่ที่ใด แต่คือจุดที่จิตพ้นจากโลก คือพ้นจากการยึดถือรูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส และความคิดทั้งปวง โลกทางธรรมคือโลกของการเกิดและดับในใจ หากยังมีผู้รู้ที่ยึดมั่น โลกก็ยังหมุนวนอยู่ในวัฏฏะ

.

แต่เมื่อ “รู้ทั้งรู้ ทั้งหลงคือรู้” อย่างแท้จริง จิตจะไม่ตกไปในกับดักของความรู้หรือความไม่รู้ จะไม่ติดแม้แต่ในความว่างหรือความนิ่ง เพราะรู้ว่าทุกสิ่งล้วนเป็นเพียงสภาวธรรมที่เกิดขึ้นแล้วดับไป ความรู้แท้จึงไม่มีผู้รู้ ไม่มีสิ่งถูกรู้ เหลือเพียง “ธาตุรู้บริสุทธิ์” ที่เป็นอิสระจากโลกทั้งปวง — นั่นแหละคือ “ที่สุดแห่งธรรม” อย่างแท้จริง.