ประเพณีลอยกระทงในตำราเรียนบอกว่ามีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย แต่หลักฐานที่ปรากฏในศิลาจารึกบอกแค่เพียงว่ามีงานเผาเทียนเล่นไฟเป็นพุทธบูชาที่ชาวเมืองสุโขทัยแห่มาดู สมัยอยุธยา ในบันทึกจดหมายเหตุลาลูแบร์ ชาวฝรั่งเศสที่เข้ามาอยุธยาในสมัยพระนารายณ์ก็ไม่มีงานลอยกระทงมีแต่งานโคมไฟ ชักโคม ลอยโคม และแขวนโคม คล้ายเทศกาลโคมไฟของจีน  ชาวอีสานที่รักษาขนบธรรมเนียมประเพณีโบราณเอาไว้ได้มากที่สุดในฮีต ๑๒ ก็ไม่มีงานลอยกระทงมีแต่งานบุญออกพรรษาในเดือน ๑๑  บุญกฐินในเดือน ๑๒ แล้วลอยกระทงมีความเป็นมาอย่างไร เกิดขึ้นตั้งแต่เมื่อไหร่?


^{ภาพประกอบจากเวปไซค์ไทยรัฐเพราะเห็นว่าสวยดี แต่เนื้อหาในเวปไซค์ไม่เกี่ยวกันกับกระทู้นี้}
ประเพณีลอยกระทงที่ตรงกับวันเพ็ญเดือน ๑๒ ที่เราเห็นกันอยู่นี้เริ่มมีตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๓ ปรากฏหลักฐานในพระราชพงศาวดารแผ่นดินรัชกาลที่ 3 ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ โดยรัชกาลที่ ๓ ประสงค์ฟื้นฟูขนบธรรมเนียมประเพณีที่สูญหายไป จากการศึกษาของนักวิชาการหลายคนเชื่อว่าประเพณีลอยกระทงมีมาก่อนสมัยสุโขทัยคือมีมาตั้งแต่สมัยดินแดนประเทศไทยปัจจุบันยังนับถือศาสนาพราห์ม-ฮินดูโน่นเลย  เพราะไปพบว่าชาวชมพูทวีปลอยกระทงเป็นการขอขมาต่อพระแม่คงคาซึ่งเป็นเทวดาในคติฮินดู ต่อมาแม้ผู้คนในดินแดนประเทศไทยหันมานับถือศาสนาพุทธลอยกระทงก็เลยกลายมาเป็นพุทธบูชา

ลอยกระทงนอกจากประเทศไทยแล้วยังมีในประเทศต่างๆ ในเอเชีย เช่น อินเดีย ศรีลังกา พม่า จีน ลาว เขมร แต่ละประเทศแต่ละพื้นที่กำหนดวันจัดงานจะไม่ตรงกันและรูปแบบของงานไม่เหมือนกัน บางพื้นที่จัดงานในวันเพ็ญเดือน ๑๑ เช่น งานไหลเรือไฟในวันออกพรรษาของชาวอีสานซึ่งเป็นงานลอยกระทงเผาเทียนเล่นไฟอีกรูปแบบหนึ่ง  งานเทศกาลลอยกระทงนี้นอกจากการนำกระทงใส่ธูปเทียนดอกไม้ไปลอยน้ำแล้ว การทำโคมไฟ โคมลอย งานไหลเรือไฟ งานไหลประทีป งานจองเปรียง การเล่นว่าวลม ว่าวไฟ และอื่นๆ ก็มาจากคติความเชื่อเดียวกันถือเป็นการลอยกระทงในอีกรูปแบบหนึ่งซึ่งถูกปรับเปลี่ยนไปให้เหมาะสมกับท้องถิ่นนั้นๆ นั่นเอง