ผมมักได้ยินคำพูดนี้บ่อยๆ เมื่อหลายปีมาแล้วครับ และด้วยความที่เป็นคนชอบสังเกตและอยากเรียนรู้จึงขออนุญาตแชร์ความรู้สึกและความคิดจากประสบการณ์ในช่วง 10 ปีที่ผ่านมา สำหรับการลงทุนธุรกิจของเมืองเชียงใหม่เรานะครับ ทั้งนี้ผมขอแชร์เฉพาะในเขตตัวเมืองละกันครับ
ขั้นแรกหากเราดูจากภูมิประเทศของเขตเมือง เราจะพบว่าผู้คนที่แออัดในโซนกรอบเมืองนั้นมีสองพวก คือ กลุ่มนักท่องเที่ยวและพ่อค้าแม่ขายรุ่นบุกเบิก หรือเรียกง่ายๆ ว่าเจ้าถิ่น กลุ่มนี้จะมีธุรกิจเฉพาะของเขาที่ทำกันมานานแล้ว ธุรกิจใหม่ที่จะแทรกตัวเข้าไปเลยกลายเป็นธุรกิจที่ถูกบังคับด้วยการจำกัดของที่ดินที่มีอยู่น้อยนิด ไม่ว่าจะเป็นร้านกาแฟบนพื้นที่จำกัด หรือดัดแปลงบ้านมาเป็นที่พักสำหรับนักท่องเที่ยว หรือเป็นร้านอาหาร โซนพวกนี้แน่นอนไม่มีกลุ่มสุรานารีเข้ามาเปิด ดังนั้นหากจะจับจ่ายใช้สอยข้าวของที่ต้องการสถานที่มากๆ กว้างๆ คงต้องถัดกรอบเมืองออกไป เช่น สองข้างของถนนซุปเปอร์ไฮเวย์เชียงใหม่ลำปาง เส้นนี้ในรอบ 10 ปีมานี้ได้ให้กำเนิดห้างใหม่ๆ หลายห้าง เช่น เมญ่า เซ็นทรัลเฟสติวัล บิ๊กซีเอ็กซ์ตร้า พรอเมนาด้า ตามมาด้วยธุรกิจยักษ์ใหญ่เรื่องที่อยู่อาศัย เช่น รุ่งเรืองเฟอร์นิเจอร์ ไทวัสดุ สุขสวัสดิ์ค้าไม้ โฮมโปร อินเด็กซ์ ช้อปปิ้งมอลล์ และล่าสุดก็บุญถาวร ส่วนธุรกิจโรงพยาบาลและสุขภาพก็ตามมาติดๆ เริ่มจาก โรงพยาบาลลานนา เทพปัญญา โรงพยาบาลกรุงเทพ สำนักงานใหญ่เมืองไทย และไทยประกันชีวิต เป็นต้น
หมู่บ้านจัดสรรหลายๆ โครงการที่ได้วางจุดที่ตั้งอยู่ในโซนนี้ก็ได้เปรียบไป ส่วนอีกหลายโครงการก็ได้ตั้งถัดออกมาเป็นแนวคู่ขนานที่เราเรียกว่า ‘วงแหวน’ ซึ่งมีทั้งรอบสองและรอบสามถัดกันไป สำหรับท่านที่จะลงทุนทำธุรกิจใหญ่น้อยคงต้องชั่งใจหน่อยนะครับ เพราะหากลงทุนในเมือง ซึ่งที่ดินปัจจุบันแพงมาก แถมเจอปัญหาที่จอดรถมีน้อย ถนนก็แคบ อาจจะกลายเป็นธุรกิจที่ทำเงินได้ไม่มาก แต่ผมว่าธุรกิจการให้การบริการจะได้เปรียบ เช่น ร้านนวด หรือรถรับจ้าง ร้านอาหาร กลุ่มนี้มักจะมีขาจรมาใช้บริการได้มากอยู่
โซนถัดมาคือบริเวณที่ที่ดินมีราคาสูงมากและมีกำลังซื้อสูง แต่ทำธุรกิจได้ไม่มาก เช่น ย่านไนท์บาซาร์ ช้างคลาน ย่านห้วยแก้ว ถนนนิมมานเหมินท์ และย่านท่าแพ แถบนี้มักจะมีธุรกิจเจ้าถิ่นอยู่แล้วสำหรับหน้าใหม่เข้ามาอาจจะต้องคิดแยะหน่อย ยกเว้นบางธุรกิจที่ได้รายได้สูงไปเลยและเป็นที่ต้องการอยู่เสมอ เช่น คลินิกเสริมความงาม โรงแรมรายวันที่ราคาห้องแพงสไตล์บูติก ร้านสะดวกซื้อ ร้านเช่ารถ และร้านอาหารประเภท Fast Food แบรนด์ดังข้ามชาติ เช่น แมคโดนัลด์ เคเอฟซี สุดท้ายกลุ่มที่เป็นธุรกิจชนิดไม่มีวันตาย เช่น ธนาคาร ตลาดสด รวมถึงร้านขายแว่นสองยี่ห้อที่เราคุ้นๆ กันดี เป็นต้น
ส่วนธุรกิจของคนรุ่นใหม่ก็หันไปใช้บริการพื้นที่เช่าเป็นส่วนใหญ่ที่เรารู้จักกันดีในรูปแบบของ Community Malls ซึ่งปัจจุบันตลาดกลุ่มนักศึกษา วัยรุ่นและตลาดนักช้อปแบบชิลล์ๆ ก็ให้ความสนใจกันมาก น้องใหม่ไฟแรงก็เช่น Think Park, Star Avenue แถวอาเขต, Harbour แถวห้วยแก้ว และ @Curve Mall ย่านช้างคลาน รวมทั้ง NIM City Daily ใกล้กับโรบินสัน เป็นต้น ส่วนสถานที่เดินเล่นเก่าๆ ที่อยู่ตัวแล้วก็เช่น ตลาดรินคำ ตลาดหน้ามอชอ และตลาดหลังมอชอ ถนนคนเดิน รวมถึง มีโชค พลาซา เป็นต้น
ทั้งหมดที่กล่าวไว้เป็นภาพรวมนั้นเราจะสังเกตเห็นว่าคนเชียงใหม่ยังยึดติดอยู่กับวัฒนธรรมความสะดวกและครบครันมากกว่าความหรูหราอลังการของสถานที่ ผมเคยนั่งสังเกตอยู่หลายวัน ในห้างใหญ่ๆ ที่มีของใช้ฟุ่มเฟือยมากกว่าของใช้ในชีวิตประจำวันมักจะมีแต่คนเดินเที่ยวเล่นแต่ไม่ซื้อของ แต่ย่านซื้อของคนจะมุ่งหน้ามาซื้อเป็นเรื่องเป็นราว ดังนั้นบางธุรกิจที่เน้นขายแบรนด์สินค้าที่อยากให้มีนักช็อปสนใจมากๆ และมาจ่ายเงิน จะต้องมีโปรโมชั่นที่ดึงดูดมากพอ นานๆ จัดที เพราะแต่เดิมสังคมชาวเชียงใหม่ไม่นิยมทานอาหารนอกบ้าน มักซื้อเข้าไปทำกันเองหรือไม่ก็ซื้อสำเร็จแล้วทานในที่พัก ตลาดที่จะจูงใจผู้คนมานั่งได้จึงมักเป็นร้านที่มีส่วนกลางอำนวยความสะดวกให้มากๆ อย่างที่ที่ในบ้านไม่มี เช่น ในห้างที่มีของดึงดูดใจ หรือร้านอาหารที่มีแบรนด์โฆษณาระดับซุปเปอร์สตาร์ ร้านที่มีความแปลกใหม่ในรสชาติและสไตล์การออกแบบอาหาร ซึ่งข้อมูลอีกอย่างหนึ่งที่มองข้ามไม่ได้เลย คือ คนเชียงใหม่ไม่นิยมการรับประทานอาหารราคาสูงมาก แต่ชอบอาหารรสชาติดีและไม่นั่งทานนาน
อย่างไรก็ดี สิ่งหนึ่งในหลายๆ กลยุทธ์ที่ดึงดูดให้คนท้องถิ่นและนักท่องเที่ยวไปสัมผัสมากที่สุดคือ ความแปลก ความท้าทาย และลึกลับ เช่น ปรากฏการณ์ของร้านกาแฟในจังหวัดเชียงใหม่ที่อยู่ไกลมาก อยู่บนเชิงเขาแถวแม่ริม แต่ผู้คนก็ยังเดินทางบุกบั่นเพื่อไปนั่งทานเครื่องดื่มและเบเกอรี่ จุดเด่นก็คือ มีสถานที่ให้นักชิมได้มีมุมถ่ายรูป วิวที่สวย หรือ เช็คอินได้ตลอด เมืองเชียงใหม่จะมีกลุ่มประชากรนักเดินห้างเป็นกลุ่มเดิมๆ เพราะภาพรวมประชากรไม่มากเท่าเมืองหลวง แต่ธุรกิจที่อยู่อาศัยอาจเป็นอีกทางหนึ่งที่จะทำให้คนเข้ามาอยู่ในเมืองมากขึ้น และจะเพิ่มกลุ่มที่มีกำลังซื้อสูงมากขึ้นไปด้วย ซึ่งตอนนี้ยังคงไม่มีการจำกัดการสร้างยกเว้นเพียงความสูงเท่านั้น
ภาพรวมโดยสรุปนะครับ คนในเมืองเชียงใหม่ส่วนหนึ่งมีรสนิยมที่ชอบจับจ่ายของใช้ทั่วไปในห้างโชห่วย เช่น โลตัส แมคโคร บิ๊กซีและตลาดสดมากกว่าในซุปเปอร์มาเกตหรูหราราคาแพง ส่วนเรื่องของใช้ฟุ่มเฟือย มักนิยมเลือกสินค้าที่ใช้ประจำ ราคาปานกลาง มีแบรนด์ชัดเจน คนที่ชอบเดินห้างจึงมักจะใช้บริการดูภาพยนตร์และรับประทานอาหารมีแบรนด์มากกว่า Food Center รวมทั้งมาร่วมกิจกรรม Event และโปรโมชั่นของสินค้าแบรนด์ต่างๆ ส่วนด้านร้านกาแฟนั่งชิลล์ๆ ที่มีอยู่มากมายทั่วเมืองถึงแม้จะเป็นธุรกิจขนาดเล็กแต่ก็ดูถูกไม่ได้เลย เพราะจะมีขาประจำและขาจรใช้บริการบอกต่อเรื่อยไป ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับทำเลที่ดีพอ แปลกใหม่ ถัดมาคือรสชาติของขนม เครื่องดื่ม งานบริการ และสุดท้ายคือการได้มีส่วนร่วมกับร้าน เช่น บัตรสมาชิก หรือส่วนลด
ธุรกิจที่แปรผันตามยุคสมัยเช่น คลินิกเสริมความงามที่ผุดขึ้นมาหลายแบรนด์สำหรับเมืองเชียงใหม่ผมประเมินว่ายังได้รับความนิยมไม่มากเท่าเมืองหลวง เพราะส่วนหนึ่งหันมาใช้บริการของคลินิกเดิมที่หมอทำเอง กลุ่มลูกค้ามักจำกัดเป็นแค่วัยรุ่นวัยนักศึกษา เพราะวัยทำงานกับคนอายุเยอะจะยึดติดกับการกลัวถูกเพื่อนหรือญาติล้อ อีกสองธุรกิจที่ผมคิดว่ารับเงินตลอดและลงทุนไม่มากเท่าไรได้แก่ ร้านล้างรถดูดฝุ่น และร้านนวดกดจุด พวกนี้ถือได้ว่าเวลาเป็นเงินเป็นทองเลยครับ บางร้านสาขาเยอะผันตัวมาเป็นอุตสาหกรรมขนาดย่อมได้เลย ส่วนสุดท้ายคือธุรกิจที่ไม่ใช้พื้นที่มากและลงทุนน้อย เช่น แฟรนไชส์อาหารทานเล่น ขนมปัง น้ำผลไม้ ไอศกรีมและลูกชิ้นครับ กลุ่มนี้ขายได้เรื่อยๆ แต่ไม่ได้สร้างรายได้
ที่มากมายนัก
ท้ายนี้ขอฝากนักช็อปและนักลงทุนว่า การรักษาสมดุลด้านการค้าขายที่เหมาะสมสำหรับบ้านเมืองเราก็คือการรักษาน้ำใจลูกค้าทุกคนเพื่อให้เขากลับมารับบริการซ้ำและบอกต่อว่าเราบริการดีสินค้ามีคุณภาพ และการชื่นชมยินดีผู้ให้บริการหรือร้านค้าต่างๆ เพื่อเป็นกำลังใจให้เขาพัฒนาสิ่งดีๆ ให้เราได้ใช้บริการต่อ กลไกนี้จะทำให้ทุกธุรกิจอยู่ได้และราคาคงเส้นคงวาตลอดไปครับ
ที่มาของบทความ
http://www.compasscm.com/viewissue.php?id=444
เชียงใหม่ เมืองปราบเซียน ตอนที่ 2
ขั้นแรกหากเราดูจากภูมิประเทศของเขตเมือง เราจะพบว่าผู้คนที่แออัดในโซนกรอบเมืองนั้นมีสองพวก คือ กลุ่มนักท่องเที่ยวและพ่อค้าแม่ขายรุ่นบุกเบิก หรือเรียกง่ายๆ ว่าเจ้าถิ่น กลุ่มนี้จะมีธุรกิจเฉพาะของเขาที่ทำกันมานานแล้ว ธุรกิจใหม่ที่จะแทรกตัวเข้าไปเลยกลายเป็นธุรกิจที่ถูกบังคับด้วยการจำกัดของที่ดินที่มีอยู่น้อยนิด ไม่ว่าจะเป็นร้านกาแฟบนพื้นที่จำกัด หรือดัดแปลงบ้านมาเป็นที่พักสำหรับนักท่องเที่ยว หรือเป็นร้านอาหาร โซนพวกนี้แน่นอนไม่มีกลุ่มสุรานารีเข้ามาเปิด ดังนั้นหากจะจับจ่ายใช้สอยข้าวของที่ต้องการสถานที่มากๆ กว้างๆ คงต้องถัดกรอบเมืองออกไป เช่น สองข้างของถนนซุปเปอร์ไฮเวย์เชียงใหม่ลำปาง เส้นนี้ในรอบ 10 ปีมานี้ได้ให้กำเนิดห้างใหม่ๆ หลายห้าง เช่น เมญ่า เซ็นทรัลเฟสติวัล บิ๊กซีเอ็กซ์ตร้า พรอเมนาด้า ตามมาด้วยธุรกิจยักษ์ใหญ่เรื่องที่อยู่อาศัย เช่น รุ่งเรืองเฟอร์นิเจอร์ ไทวัสดุ สุขสวัสดิ์ค้าไม้ โฮมโปร อินเด็กซ์ ช้อปปิ้งมอลล์ และล่าสุดก็บุญถาวร ส่วนธุรกิจโรงพยาบาลและสุขภาพก็ตามมาติดๆ เริ่มจาก โรงพยาบาลลานนา เทพปัญญา โรงพยาบาลกรุงเทพ สำนักงานใหญ่เมืองไทย และไทยประกันชีวิต เป็นต้น
หมู่บ้านจัดสรรหลายๆ โครงการที่ได้วางจุดที่ตั้งอยู่ในโซนนี้ก็ได้เปรียบไป ส่วนอีกหลายโครงการก็ได้ตั้งถัดออกมาเป็นแนวคู่ขนานที่เราเรียกว่า ‘วงแหวน’ ซึ่งมีทั้งรอบสองและรอบสามถัดกันไป สำหรับท่านที่จะลงทุนทำธุรกิจใหญ่น้อยคงต้องชั่งใจหน่อยนะครับ เพราะหากลงทุนในเมือง ซึ่งที่ดินปัจจุบันแพงมาก แถมเจอปัญหาที่จอดรถมีน้อย ถนนก็แคบ อาจจะกลายเป็นธุรกิจที่ทำเงินได้ไม่มาก แต่ผมว่าธุรกิจการให้การบริการจะได้เปรียบ เช่น ร้านนวด หรือรถรับจ้าง ร้านอาหาร กลุ่มนี้มักจะมีขาจรมาใช้บริการได้มากอยู่
โซนถัดมาคือบริเวณที่ที่ดินมีราคาสูงมากและมีกำลังซื้อสูง แต่ทำธุรกิจได้ไม่มาก เช่น ย่านไนท์บาซาร์ ช้างคลาน ย่านห้วยแก้ว ถนนนิมมานเหมินท์ และย่านท่าแพ แถบนี้มักจะมีธุรกิจเจ้าถิ่นอยู่แล้วสำหรับหน้าใหม่เข้ามาอาจจะต้องคิดแยะหน่อย ยกเว้นบางธุรกิจที่ได้รายได้สูงไปเลยและเป็นที่ต้องการอยู่เสมอ เช่น คลินิกเสริมความงาม โรงแรมรายวันที่ราคาห้องแพงสไตล์บูติก ร้านสะดวกซื้อ ร้านเช่ารถ และร้านอาหารประเภท Fast Food แบรนด์ดังข้ามชาติ เช่น แมคโดนัลด์ เคเอฟซี สุดท้ายกลุ่มที่เป็นธุรกิจชนิดไม่มีวันตาย เช่น ธนาคาร ตลาดสด รวมถึงร้านขายแว่นสองยี่ห้อที่เราคุ้นๆ กันดี เป็นต้น
ส่วนธุรกิจของคนรุ่นใหม่ก็หันไปใช้บริการพื้นที่เช่าเป็นส่วนใหญ่ที่เรารู้จักกันดีในรูปแบบของ Community Malls ซึ่งปัจจุบันตลาดกลุ่มนักศึกษา วัยรุ่นและตลาดนักช้อปแบบชิลล์ๆ ก็ให้ความสนใจกันมาก น้องใหม่ไฟแรงก็เช่น Think Park, Star Avenue แถวอาเขต, Harbour แถวห้วยแก้ว และ @Curve Mall ย่านช้างคลาน รวมทั้ง NIM City Daily ใกล้กับโรบินสัน เป็นต้น ส่วนสถานที่เดินเล่นเก่าๆ ที่อยู่ตัวแล้วก็เช่น ตลาดรินคำ ตลาดหน้ามอชอ และตลาดหลังมอชอ ถนนคนเดิน รวมถึง มีโชค พลาซา เป็นต้น
ทั้งหมดที่กล่าวไว้เป็นภาพรวมนั้นเราจะสังเกตเห็นว่าคนเชียงใหม่ยังยึดติดอยู่กับวัฒนธรรมความสะดวกและครบครันมากกว่าความหรูหราอลังการของสถานที่ ผมเคยนั่งสังเกตอยู่หลายวัน ในห้างใหญ่ๆ ที่มีของใช้ฟุ่มเฟือยมากกว่าของใช้ในชีวิตประจำวันมักจะมีแต่คนเดินเที่ยวเล่นแต่ไม่ซื้อของ แต่ย่านซื้อของคนจะมุ่งหน้ามาซื้อเป็นเรื่องเป็นราว ดังนั้นบางธุรกิจที่เน้นขายแบรนด์สินค้าที่อยากให้มีนักช็อปสนใจมากๆ และมาจ่ายเงิน จะต้องมีโปรโมชั่นที่ดึงดูดมากพอ นานๆ จัดที เพราะแต่เดิมสังคมชาวเชียงใหม่ไม่นิยมทานอาหารนอกบ้าน มักซื้อเข้าไปทำกันเองหรือไม่ก็ซื้อสำเร็จแล้วทานในที่พัก ตลาดที่จะจูงใจผู้คนมานั่งได้จึงมักเป็นร้านที่มีส่วนกลางอำนวยความสะดวกให้มากๆ อย่างที่ที่ในบ้านไม่มี เช่น ในห้างที่มีของดึงดูดใจ หรือร้านอาหารที่มีแบรนด์โฆษณาระดับซุปเปอร์สตาร์ ร้านที่มีความแปลกใหม่ในรสชาติและสไตล์การออกแบบอาหาร ซึ่งข้อมูลอีกอย่างหนึ่งที่มองข้ามไม่ได้เลย คือ คนเชียงใหม่ไม่นิยมการรับประทานอาหารราคาสูงมาก แต่ชอบอาหารรสชาติดีและไม่นั่งทานนาน
อย่างไรก็ดี สิ่งหนึ่งในหลายๆ กลยุทธ์ที่ดึงดูดให้คนท้องถิ่นและนักท่องเที่ยวไปสัมผัสมากที่สุดคือ ความแปลก ความท้าทาย และลึกลับ เช่น ปรากฏการณ์ของร้านกาแฟในจังหวัดเชียงใหม่ที่อยู่ไกลมาก อยู่บนเชิงเขาแถวแม่ริม แต่ผู้คนก็ยังเดินทางบุกบั่นเพื่อไปนั่งทานเครื่องดื่มและเบเกอรี่ จุดเด่นก็คือ มีสถานที่ให้นักชิมได้มีมุมถ่ายรูป วิวที่สวย หรือ เช็คอินได้ตลอด เมืองเชียงใหม่จะมีกลุ่มประชากรนักเดินห้างเป็นกลุ่มเดิมๆ เพราะภาพรวมประชากรไม่มากเท่าเมืองหลวง แต่ธุรกิจที่อยู่อาศัยอาจเป็นอีกทางหนึ่งที่จะทำให้คนเข้ามาอยู่ในเมืองมากขึ้น และจะเพิ่มกลุ่มที่มีกำลังซื้อสูงมากขึ้นไปด้วย ซึ่งตอนนี้ยังคงไม่มีการจำกัดการสร้างยกเว้นเพียงความสูงเท่านั้น
ภาพรวมโดยสรุปนะครับ คนในเมืองเชียงใหม่ส่วนหนึ่งมีรสนิยมที่ชอบจับจ่ายของใช้ทั่วไปในห้างโชห่วย เช่น โลตัส แมคโคร บิ๊กซีและตลาดสดมากกว่าในซุปเปอร์มาเกตหรูหราราคาแพง ส่วนเรื่องของใช้ฟุ่มเฟือย มักนิยมเลือกสินค้าที่ใช้ประจำ ราคาปานกลาง มีแบรนด์ชัดเจน คนที่ชอบเดินห้างจึงมักจะใช้บริการดูภาพยนตร์และรับประทานอาหารมีแบรนด์มากกว่า Food Center รวมทั้งมาร่วมกิจกรรม Event และโปรโมชั่นของสินค้าแบรนด์ต่างๆ ส่วนด้านร้านกาแฟนั่งชิลล์ๆ ที่มีอยู่มากมายทั่วเมืองถึงแม้จะเป็นธุรกิจขนาดเล็กแต่ก็ดูถูกไม่ได้เลย เพราะจะมีขาประจำและขาจรใช้บริการบอกต่อเรื่อยไป ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับทำเลที่ดีพอ แปลกใหม่ ถัดมาคือรสชาติของขนม เครื่องดื่ม งานบริการ และสุดท้ายคือการได้มีส่วนร่วมกับร้าน เช่น บัตรสมาชิก หรือส่วนลด
ธุรกิจที่แปรผันตามยุคสมัยเช่น คลินิกเสริมความงามที่ผุดขึ้นมาหลายแบรนด์สำหรับเมืองเชียงใหม่ผมประเมินว่ายังได้รับความนิยมไม่มากเท่าเมืองหลวง เพราะส่วนหนึ่งหันมาใช้บริการของคลินิกเดิมที่หมอทำเอง กลุ่มลูกค้ามักจำกัดเป็นแค่วัยรุ่นวัยนักศึกษา เพราะวัยทำงานกับคนอายุเยอะจะยึดติดกับการกลัวถูกเพื่อนหรือญาติล้อ อีกสองธุรกิจที่ผมคิดว่ารับเงินตลอดและลงทุนไม่มากเท่าไรได้แก่ ร้านล้างรถดูดฝุ่น และร้านนวดกดจุด พวกนี้ถือได้ว่าเวลาเป็นเงินเป็นทองเลยครับ บางร้านสาขาเยอะผันตัวมาเป็นอุตสาหกรรมขนาดย่อมได้เลย ส่วนสุดท้ายคือธุรกิจที่ไม่ใช้พื้นที่มากและลงทุนน้อย เช่น แฟรนไชส์อาหารทานเล่น ขนมปัง น้ำผลไม้ ไอศกรีมและลูกชิ้นครับ กลุ่มนี้ขายได้เรื่อยๆ แต่ไม่ได้สร้างรายได้
ที่มากมายนัก
ท้ายนี้ขอฝากนักช็อปและนักลงทุนว่า การรักษาสมดุลด้านการค้าขายที่เหมาะสมสำหรับบ้านเมืองเราก็คือการรักษาน้ำใจลูกค้าทุกคนเพื่อให้เขากลับมารับบริการซ้ำและบอกต่อว่าเราบริการดีสินค้ามีคุณภาพ และการชื่นชมยินดีผู้ให้บริการหรือร้านค้าต่างๆ เพื่อเป็นกำลังใจให้เขาพัฒนาสิ่งดีๆ ให้เราได้ใช้บริการต่อ กลไกนี้จะทำให้ทุกธุรกิจอยู่ได้และราคาคงเส้นคงวาตลอดไปครับ
ที่มาของบทความ
http://www.compasscm.com/viewissue.php?id=444