ทุกข์เกิดที่กาย หรือที่ใจ

ความทุกข์เกิดที่กายก็ได้ เกิดที่ใจก็ได้
แต่ถ้าปราศจากใจเสียแล้วแม้กายจะทุกข์
ก็ไม่มีอะไรไปรับรู้ถึงทุกข์นั้นได้เพราะมีเพียงวัตถุธาตุ
ที่เปลี่ยนแปลงไปตามเหตุตามปัจจัยที่มากระทบกระทำ

ถามว่าแล้วใจเกิดจากอะไร มีวัฐฐจักร หรือ มีอยู่เดิมและจะมีต่อไป