#การรู้โดยไม่คิดเองคือการเดินวิปัสสนาที่ละเอียดที่สุด
"...ตราบใดที่ยังเห็น ว่า จิต คือตัวเรา เป็นของ ของเรา เราที่ต้องช่วยให้จิตหลุดพ้น ตราบนั้น ตัณหาหรือสมุทัย ก็จะสร้างภพของจิต ว่างขึ้นมาร่ำไป ขอย้ำว่าขั้นนี้ จิต จะดำเนินวิปัสสนาไปเอง ไม่ใช่ผู้ปฏิบัติจงใจกระทำ ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่า ไม่มีใครเลยที่จงใจ หรือตั้งใจบรรลุมรรคผล นิพพานได้ มีแต่จิต เค้าปฏิบัติตนเองไป เท่านั้น
เมื่อจิตทรง ตัวรู้แต่ไม่คิดอะไรนั้น บางครั้งจะมีบางสิ่งผุดขึ้นมา สู่ภูมิรู้ ของจิต แต่จิตไม่สำคัญมั่นหมายว่ามันคืออะไรเพียง แค่รู้ เฉย ๆ ถึงความเกิดดับนั้น เท่านั้น ในขั้นนี้ เป็นการเดินวิปัสสนา ขั้นละเอียดที่สุด ถึงจุดหนึ่ง จิตจะก้าวกระโดดต่อไปเอง
การเข้า สู่มรรคผลนั้นรู้มีตลอด แต่ไม่คิด และไม่สำคัญมั่นหมาย ในสังขารละเอียด คือความสงบอันประณีต ที่ผุดขึ้นมานั้น เมื่อจิตถอนออกจากอริยะมรรค และอริยะผลที่เกิดขึ้นแล้ว ผู้ปฏิบัติจะรู้ชัดว่า ธรรมเป็นอย่างนี้
สิ่งใดเกิดขึ้น สิ่งนั้นต้องดับไป ธรรมชาติบางอย่าง
มีอยู่ แต่ก็ ไม่มีความเป็นตัวตนสักอณูเดียว นี้เป็นการรู้ธรรม ในขั้นพระโสดาบัน คือ ไม่เห็นว่า
สิ่งใดสิ่งหนึ่ง แม้แต่ตัวจิตเอง เป็นตัวเรา แต่ความยึดถือ ในความเป็นเรายัง มีอยู่ เพราะ ขั้นความเห็น
กับความคิด นั้นมันคนละขั้นกัน..."
หลวงปู่ดูลย์ อตุโล
จิตไปนิพพานเอง จิตบรรลุอรหันต์เอง
"...ตราบใดที่ยังเห็น ว่า จิต คือตัวเรา เป็นของ ของเรา เราที่ต้องช่วยให้จิตหลุดพ้น ตราบนั้น ตัณหาหรือสมุทัย ก็จะสร้างภพของจิต ว่างขึ้นมาร่ำไป ขอย้ำว่าขั้นนี้ จิต จะดำเนินวิปัสสนาไปเอง ไม่ใช่ผู้ปฏิบัติจงใจกระทำ ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่า ไม่มีใครเลยที่จงใจ หรือตั้งใจบรรลุมรรคผล นิพพานได้ มีแต่จิต เค้าปฏิบัติตนเองไป เท่านั้น
เมื่อจิตทรง ตัวรู้แต่ไม่คิดอะไรนั้น บางครั้งจะมีบางสิ่งผุดขึ้นมา สู่ภูมิรู้ ของจิต แต่จิตไม่สำคัญมั่นหมายว่ามันคืออะไรเพียง แค่รู้ เฉย ๆ ถึงความเกิดดับนั้น เท่านั้น ในขั้นนี้ เป็นการเดินวิปัสสนา ขั้นละเอียดที่สุด ถึงจุดหนึ่ง จิตจะก้าวกระโดดต่อไปเอง
การเข้า สู่มรรคผลนั้นรู้มีตลอด แต่ไม่คิด และไม่สำคัญมั่นหมาย ในสังขารละเอียด คือความสงบอันประณีต ที่ผุดขึ้นมานั้น เมื่อจิตถอนออกจากอริยะมรรค และอริยะผลที่เกิดขึ้นแล้ว ผู้ปฏิบัติจะรู้ชัดว่า ธรรมเป็นอย่างนี้
สิ่งใดเกิดขึ้น สิ่งนั้นต้องดับไป ธรรมชาติบางอย่าง
มีอยู่ แต่ก็ ไม่มีความเป็นตัวตนสักอณูเดียว นี้เป็นการรู้ธรรม ในขั้นพระโสดาบัน คือ ไม่เห็นว่า
สิ่งใดสิ่งหนึ่ง แม้แต่ตัวจิตเอง เป็นตัวเรา แต่ความยึดถือ ในความเป็นเรายัง มีอยู่ เพราะ ขั้นความเห็น
กับความคิด นั้นมันคนละขั้นกัน..."
หลวงปู่ดูลย์ อตุโล