จักษุวิญญาณธาตุ "ที่สมกัน" เรียนเชิญคุณเอิงเอย ครับ

ถ้าดูจาก ต้นพระอภิธรรมตั้งแต่ต้น  คือ ตั้งแต่ข้อ ๑๒๔ ลงมา เมื่อท่านจะอธิบาย ธาตุ ๑๘ ท่านจะอธิบาย ทีละสามข้อ เช่น จะอธิบายจักขุวิญญาณธาตุ ท่านก็จะอธิบาย จักขุธาตุก่อน แล้วมา รูปธาตุ แล้วจึง อธิบายว่า จักขุวิญญาณธาตุก็เกิดเพราะ จักขุธาตุ และ รูปธาตุ นั่นแหละ
https://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2252

(ซึ่งในหน้า ก่อน ท่านก็อธิบาย มหาภูตรูป (ปฐวี อาโป เตโช วาโย) ไปแล้ว)
https://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2064



ทีนี้ มาถึง จักขุวิญญาณที่เป็นต้นกระทู้  เรามาดูอรรถกถา และ พจนานุกรมกัน ก่อนแปลนะคะ

  คำว่า จกฺขญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ (อาศัยจักขุประสาทและรูปารมณ์) อธิบายว่า เพราะอาศัยจักขุประสาทและรูปารมณ์ทั้ง ๒ นี้ด้วย
1.เพราะอาศัยธรรมอื่น คือกิริยามโนธาตุและขันธ์ ๓ (เวทนา สัญญา สังขารขันธ์) ที่สัมปยุตกันด้วย
_{(เวทนา สัญญา สังขารเป็นปัจจัยโดยเกิดร่วมกัน)}
2.เพราะจักขุ (ประสาท) เป็นนิสสยปัจจัย
_{(เป็นปัจจัยโดยจักขุวิญญาณ อาศัย จักขุประสาทเป็นที่เกิด)}
3.รูปเป็นอารัมมณปัจจัย กิริยามโนธาตุ (อาวัชชนจิต) เป็นวิคตปัจจัย
_{(หมายถึง อาวัชชนจิต เป็นปัจจัยโดยการปราศ(ดับ)ไปก่อน จักขุวิญญาณจิตจึงเกิด)}
4.อรูปขันธ์ ๓ (เวทนา สัญญา สังขารขันธ์) เป็นสหชาตปัจจัย_{(เป็นปัจจัยโดยเกิดพร้อมกันดับพร้อมกัน)}ของจักขุวิญญาณธาตุ
เพราะฉะนั้น จักขุวิญญาณธาตุนี้จึงชื่อว่าย่อมเกิดขึ้นเพราะอาศัยปัจจัย ๔ เหล่านี้.
--------------------

ต่อมา เรามาดูคำที่ สงสัยกันคือ ตชฺชา
[Spoil] คลิกเพื่อดูข้อความที่ซ่อนไว้มาจาก ต+ชน +กฺวิ
ลบ น ที่สุดธาตุ  639/585 กฺวิโลโป จ
ลบ กฺวิ             615/586 ธาตุวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ
ซ้อน ช             28/40    ปร เทฺวภาโว ฐาเน
เป็นวิเสสนะของ จักขุวิญญาณธาตุ (ปุ,อิ) ในที่นี้ท่านใช้เป็น อิตฺถีลิงค์ ก็จึงต้องลง อา-อิตถีโชตกปัจจัย 237/176 อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย
ได้เป็น ตชฺชา ค่ะ

คำแปล ตชฺช


ตชฺช เอิงเรียนถามท่านอาจารย์ ท่านให้ความหมายว่า "ที่เป็นไปโดยอาการนั้น , ที่สมควรแก่สิ่งนั้น , ที่เป็นไปโดยสมควรแก่สิ่งนั้น"

ก็คล้ายๆ กับพจนานุกรมอยู่นะคะ เพื่อนๆ ลองเลือกใช้ดูนะคะว่าคำแปลไหนเหมาะสมที่สุด

ตัว ต ของ ตชฺช  ที่เป็นสรรพนาม แปลว่า สิ่งนั้น (ผู้แปล ต้องเลือกเอาเองว่าจะแปลโดยให้ ต กล่าวถึงอะไร)

-------------------------------------------
ทีนี้เรามาแปลพระบาลีกันค่ะ


ตตฺถ      =  ในธาตุ ๑๘ นั้น
กตมา   จกฺขุวิญฺญาณธาตุ     =  จักขุวิญญาณธาตุ เป็นไฉน
จกฺขุญฺจ   ปฏิจฺจ  รูเป  จ  อุปฺปชฺชติ   =  เกิดขึ้นเพราะอาศัยจักขุประสาทและรูปารมณ์
(ถ้าโดยย่อ ก็จบเพียงแค่นี้ แต่ท่านอธิบายขยายความอีกในบรรทัดต่อมา)

จิตฺตํ    มโน    มานสํ   หทยํ   ปณฺฑรํ   มโน   มนายตนํ   มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ    วิญฺญาณกฺขนฺโธ    ตชฺชา  จกฺขุวิญฺญาณธาตุ
=อันว่า จิต มโน มานัส ปัณฑร มโน มนายตนะ มนินทรีย์ วิญญาณ วิญญาณขันธ์ หรือ จักขุวิญญาณธาตุ ที่สมควรแก่เหตุปัจจัยนั้น(เอิง)

จกฺขุญฺจ   ปฏิจฺจ  รูเป  จ  อุปฺปชฺชติ  = ย่อมเกิดขึ้นเพราะอาศัยจักขุประสาทและรูปารมณ์
(เอาบทเหล่านี้มาแปลอีกครั้ง)

แล้วสรุป ปิดท้ายว่า
อยํ   วุจฺจติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ ฯ  = (จิตตํ.....ตชฺชา จกฺขุวิญญาณธาตุ) นี้เรียกว่า จักขุวิญญาณธาตุ

---

จักขุวิญญาณธาตุ ที่สมควรแก่เหตุปัจจัยนั้น ก็ย้อนกลับไปดูอรรถกถาว่า เหตุปัจจัย ก็มี 4 เหล่า ตามที่อรรถกถาท่านกล่าวมา
ถ้ามีเหตุปัจจัยเหล่านั้นแล้ว จักขุวิญญาณต้องเกิดไม่เกิดไม่ได้ เหมือนที่คุณโอ กล่าวไว้ "เมื่อลืมตาขึ้นแล้ว จะไม่เห็นเป็นไม่ได้" ข้อความสั้นๆ ของคุณโอนั้น มีความนัยที่สนทนากันได้ยาวเลยทีเดียว

ถ้าเป็นอิฏฐารมณ์มากระทบ จักขุวิญญาณจิตที่เป็นกุศลวิบากก็เกิดขึ้นรับอารมณ์ ถ้าอนิฏฐารมณ์มากระทบ จักขุวิญญาณจิตที่เป็นอกุศลวิบากก็เกิดรับอารมณ์นั้น

---

ข้อความ ที่กล่าวถึงจิต คือ "จิตฺตํ    มโน    มานสํ..... " นั้น ก็เป็น ไวพจน์กันกับ "จกฺขุวิญญาณธาตุ"
ตชฺชา เป็น คำขยาย(วิเสสนะ)ของ จกฺขุวิญญาณธาตุ
[Spoil] คลิกเพื่อดูข้อความที่ซ่อนไว้ภาษาไวยากรณ์
เรียกว่า" จิตตํ.....ตชฺชา จกฺขุวิญฺญาณธาตุ" เป็นวุตตกัตตุ ของ อุปปชฺชติ

---

คุณมะม่วง ทราบความหมายและ ตำแหน่งของ "ตชฺชา" แล้ว จะเลือกใช้ความหมายว่า "สมกัน" "สมควร" "เหมาะสม" หรืออะไรดีคะ

สาธุ อนุโมทนากับทุกท่านที่ช่วยกันหาคำตอบนะคะ
ขอบคุณมะม่วงที่ตั้งกระทู้ดีๆ ร่วมกันศึกษาไปด้วยกันนะคะ

---

ปล. (คำแปลของ ตชฺช นั้น คุณมะม่วงได้ให้ความเห็นว่า น่าจะแปลว่า “เช่นเดียวกัน” (กับ จิตต่างๆ ที่ท่านแสดงก่อนหน้านี้)
(เอิงเห็นว่า ความเห็นของคุณมะม่วงเป็นไปได้ เดี๋ยวขอเวลาทบทวนก่อนนะคะ ว่าจะเห็นด้วยเต็ม 100% หรือไม่นะคะ 😁)

แก้ไข 01/08/66 22:58