สมัยอยุธยา ถ้าพระเพทราชายึดอำนาจไม่สำเร็จ แล้วดำเนินสัมพันธไมตรีกับฝรั่งเศจต่อ ไทยจะเป็นมหาอำนาจเหมือนญี่ปุ่นไหม?

ความเชื่อว่าราชวงศ์บ้านพลูหลวงปิดกันตนเองจากโลกตะวันตก เป็นหนึ่งในมายาคติที่คนไทยส่วนใหญ่เข้าใจคลาดเคลื่อนครับ

เพราะตามหลักฐานประวัติศาสตร์ ราชวงศ์บ้านพลูหลวงไม่ได้ปิดกั้นตนเองจากชาติตะวันตกเลย แม้ว่าจะขับไล่กองทหารฝรั่งเศส แต่ชาวดัตช์ที่เป็นศัตรูของฝรั่งเศสก็ยังได้รับราชการในราชสำนักอยู่จำนวนมาก และยังมีชาติอื่นๆ อยู่อีกจำนวนมากครับ


และต่อให้สมเด็จพระนารายณ์ครองราชย์ต่อไป การค้าขายกับตะวันตกก็มีแนวโน้มที่จะซบเซาลงมากขึ้นอยู่แล้วครับ

เนื่องจากราชสำนักในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มีนโยบายผูกขาดสินค้าโดยฟอลคอน ทำให้สามารถแสวงหากำไรเข้าท้องพระคลังได้มหาศาล แต่เพราะพ่อค้าต่างประเทศเสียผลประโยชน์ ทำให้ต่างประเทศต้องไปหาตลาดปล่อยสินค้าที่ถูกกว่าอยุทธยาแทน จึงมีหลักฐานว่าสำเภาต่างประเทศที่เข้ามาน้อยลงไปมาก ดังนั้นถ้าสมเด็จพระนารายณ์และฟอลคอนยังกุมอำนาจและใช้นโยบายตามเดิม การค้าต่างประเทศก็มีแต่จะซบเซาลง

หลังจากที่พระเพทราชาได้ราชสมบัติก็ทำให้สัมพันธไมตรีกับฝรั่งเศสชะงักไประยะหนึ่ง แม้จะมีความพยายามฟื้นฟูความสัมพันธ์ต่อมาในสมัยพระเพทราชาและพระเจ้าเสือ แต่ก็ไม่ได้เจริญเหมือนครั้งสมเด็จพระนารายณ์ ส่วนหนึ่งเกิดจากสถานการณ์ของยุโรปในยุคนั้นที่ทำให้ธุรกิจการค้าของฝรั่งเศสในภูมิภาคอินเดียตะวันออกเสื่อมถอยลง มากกว่าจะมาจากนโยบายของราชวงศ์บ้านพลูหลวง

ปัจจัยหนึ่งคือเมืองพอนดิเชอร์รีซึ่งเป็นเมืองท่าสำคัญของฝรั่งเศสในอินเดีย ถูกบริษัทอินเดียตะวันออกของดัตช์ยึดใน พ.ศ.๒๒๓๗ และในยุโรปตอนนั้นมีสงครามใหญ่ติดต่อกันคือ “สงครามมหาสัมพันธมิตร” (War of the Grand Alliance)  กับ “สงครามสืบราชบัลลังก์สเปน” (War of the Spanish Succession) ทำให้รัฐบาลชาติตะวันตกส่วนใหญ่ไม่ได้มีเวลาสนใจการค้าในแถบตะวันออกมากนัก บวกกับชาติยุโรปก็ทำกำไรในแถบนี้ได้ไม่ค่อยดีนัก ทำให้ในสมัยหลังจะเป็นพ่อค้าเอกชนรายย่อยที่เข้ามาทำการค้ามากกว่า ดังนั้นการจะมุ่งหวังให้อยุทธยาเจริญโดยอาศัยฝรั่งเศสเป็นไปได้ยากครับ

การค้าขายกับตะวันตกยังคงมีมาโดยตลอดโดยกรุงศรีอยุทธยาไม่เคยกีดกัน และเจ้านายสมัยอยุทธยาตอนปลายก็ยังสนใจในการหาผลประโยชน์จากการค้าต่างประเทศ ปรากฏในหลักฐานร่วมสมัยของดัตช์ว่าพระเจ้าเสือเมื่อครั้งเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ทรงมีสิทธิในการทำการค้าสำเภาด้วยพระองค์เองกับเมืองท่าของชายฝั่งโคโรมันเดรลในอินเดีย ญี่ปุ่น และปัตตาเวีย

ปรากฏในเอกสารสมัยหลังว่าอยุทธยาตอนปลายนั้นก็ยังคงเป็นเมืองท่าที่มีเรือสินค้าจากหัวเมืองและต่างประเทศมาค้าขายอยู่เสมอ

อยุทธยาหันไปทำการค้ากับจีนในสมัยพระเจ้าท้ายสระมากขึ้น เพราะตั้งแต่ปลายรัชสมัยคังซี ที่มณฑลกวางตุ้งและฝูเจี้ยนมีภัยธรรมชาติมากทำให้ขาดแคลนข้าว ซึ่งไทยเองก็นำข้าวไปค้าสำเภาให้จีนโดยไม่ต้องเสียภาษี ทำกำไรเข้าท้องพระคลังอย่างมหาศาล เศรษฐกิจของอยุทธยาในสมัยนั้นก็นับว่าดีพอสมควรโดยไม่ต้องทำการค้ากับตะวันตกเป็นหลัก และปรากฏว่าไทยเองก็มีสั่งซื้อสินค้าจากจีนจำนวนมากอย่างพวกเครื่องกระเบื้อง นอกจากนี้ด้วยสภาวะสังคมในเวลานั้นจึงดึงดูดให้ชาวจีนเข้ามาในระบบราชการจำนวนมากครับ



ส่วนเรื่องวิทยาการจากยุโรป เมื่อพิจารณาตามหลักฐานจริงๆ แล้วในสมัยสมเด็จพระนารายณ์อยู่ในบริบทที่ต่างจากสมัยรัชกาลที่ ๕ และญี่ปุ่นสมัยเมจิที่ถูกกดดันให้ปรับตัวจากการล่าอาณานิคมจากชาติมหาอำนาจตะวันตก จนต้องปรับตัวด้วยการปฏิรูปในวงกว้างถึงการปรับเปลี่ยนโครงสร้างการปกครองให้เท่าทันตะวันตก ในขณะที่สังคมสมัยสมเด็จพระนารายณ์และสมัยอยุทธยาไม่ได้เผชิญสภาพแบบนั้น จึงไม่มีแรงผลักดันให้ต้องปรับตัวในระดับโครงสร้าง

วิทยาการจากยุโรปที่สมเด็จพระนารายณ์รับมาใช้ยังจำกัดอยู่ในวงแคบเฉพาะหมู่ชนชั้นปกครองเท่านั้น ทั้งเรื่องการฝึกทหาร (ซึ่งมีมาก่อนนานแล้วตั้งแต่สมัยโปรตุเกสและดัตช์เข้ามา) การสร้างป้อมปราการ  การสร้างโรงเรียนและหอดูดาวซึ่งคนทั่วไปมักเข้าใจว่าสร้างสำหรับประชาชนทั่วไป ความจริงสร้างขึ้นสำหรับชาวคริสต์เท่านั้น




ส่วนเรื่องสภาพสังคมไทยในยุคจารีตจะพัฒนาได้เท่าญี่ปุ่นสมัยเมจิได้นั้น ไม่ได้ขึ้นอยู่กับแค่การเจริญสัมพันธไมตรีกับตะวันตกอย่างเดียว แต่ขึ้นอยู่กับโครงสร้างการปกครองและสภาพสังคมด้วยครับ

พื้นฐานทางสังคมญี่ปุ่นในสมัยเอโดะที่ร่วมสมัยกับอยุทธยาและรัตนโกสินทร์มีพัฒนาการเหนือกว่าไทยหลายด้าน โดนเฉพาะด้านการศึกษา ซึ่งเป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้การปฏิรูปเมจิเป็นไปอย่างก้าวกระโดดมาก

ญี่ปุ่นรับแนวคิดการศึกษาจากจีนมาตั้งแต่เฮอัน แม้แรกเริ่มจะจำกัดอยู่ในหมู่ชนชั้นสูง แต่ก็มีสถานศึกษาและสำนักคิดจำนวนมากแพร่หลายตั้งแต่โบราณ ต่อมาในสมัยเอโดะต้นคริสต์ศตวรรษที่ ๑๗ มีการก่อตั้งโรงเรียนสำหรับสามัญชนเรียกว่า เทระโกยะ (寺子屋) หรือสถานศึกษาในวัด ทำให้การศึกษาแพร่หลายไปในชนชั้นอื่นๆ รวมถึงชนชั้นพ่อค้าที่กำลังเฟื่องฟูในสมัยเอโดะ และผู้หญิงด้วย ส่งผลให้การศึกษายิ่งขยายตัว รัฐบาลก่อตั้งสถานศึกษาหลายแห่งจนค่อยๆ กระจายไปทั่วประเทศ จนในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ ๑๘ ถึงต้นคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙ มีชาวเมืองเอโดะมากกว่าร้อยละ ๗๐ ได้เรียนหนังสือในเทระโกยะ

ในแคว้นต่างๆ ของญี่ปุ่นก็มี ฮังโก (藩校) หนือโรงเรียนประจำแคว้น สำหรับคนในตระกูลไดเมียวและซามูไรรับใช้ นอกจากนี้ยังอาจให้คนชนชั้นอื่นเข้าศึกษาได้ด้วย มีการสอนปรัชญาขงจื่อเป็นหลัก และมีการศึกษาวิชาแขนงอื่น เช่น โกกุงะคุ (國學) หรือญี่ปุ่นศึกษา และ รังงะกุ (蘭学) หรือ ตะวันตกศึกษา ซึ่งตั้งควบคู่ไปกับเทระโกยะ  ระบอบการศึกษาของญี่ปุ่นส่งผลให้ในสมัยเอโดะมีนักคิดนักเขียนและนักปรัชญาเกิดขึ้นจำนวนมาก

อัตราการรู้หนังสือของชาวญี่ปุ่นจึงสูงกว่าคนไทยมาตั้งแต่โบราณ มีการประเมินว่าในปลายสมัยเอโดะ มีสถานศึกษามากกว่าหนึ่งหมื่นแห่ง มีนักเรียนประมาณ ๗๕,๐๐๐ คน ผู้ชายร้อยละ ๕๐ และผู้หญิงร้อยละ ๒๐ ของทั้งประเทศสามารถอ่านออกเขียนได้ คิดคำนวณได้


ในขณะที่สังคมไทยสมัยโบราณก่อนรัชกาลที่ ๕ ยังไม่มีการก่อตั้งสถานศึกษาอย่างเป็นระบบ เน้นศึกษาด้วยการฝากตัวตามวัดหรือกับผู้รู้เฉพาะด้านมากกว่า การเรียนสอนแค่พออ่านออกเขียนได้และวิชาเลข มีแต่โรงเรียนของมิชชันนารีซึ่งค่อนข้างเฉพาะกลุ่ม การศึกษาไม่ได้เข้าถึงคนส่วนใหญ่ที่เป็นชนชั้นใต้ปกครองที่สภาพทางสังคมไม่เอื้อมให้เรียนหนังสือ  

แม้แต่ชนชั้นปกครองก็ไม่ได้เรียนหนังสือมากนัก เพราะส่วนมากการรับราชการสืบต่อกันอยู่ในตระกูล และถือคติกันว่าวิชาหนังสือเป็นวิชาสำหรับเสมียน ผู้มีบรรดาศักดิ์สูงไม่จำเป็นต้องรู้ลึกซึ้ง เพราะมีเสมียนเขียนให้อยู่แล้ว



ญี่ปุ่นรับวิทยาการตะวันตกจากโปรตุเกสแบบเข้มข้น มาตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ ๑๖ ถึงแม้ว่าญี่ปุ่นจะปิดประเทศจากตะวันตกในเวลาต่อมา แต่ยังยอมค้าขายกับดัตช์ที่เกาะเดจิมะ ญี่ปุ่นได้รับวิทยาการตะวันตกจากดัตช์หลายอย่าง จนเกิดเป็นแขนงการศึกษาที่เรียกว่า รังงะกุ (蘭学) คือ ดัตช์ศึกษาหรือตะวันตกศึกษา มีการศึกษาวิทยาการหลายประเภททั้งภาษา การแพทย์ วิทยาศาสตร์ วิศวกรรม กลไก ฯลฯ มีการแปลตำราของดัตช์เป็นภาษาญี่ปุ่นตั้งแต่ต้นคริสต์ศตวรรษที่ ๑๘ และมีการก่อตั้งสำนักศึกษารังงะกุอย่างเป็นระบบ รังงะกุส่งผลต่อแนวคิดของปัญญาชนในสมัยเอโดะตอนปลายจำนวนมาก ผลักดันให้เกิดการปฏิวัติเมจิในเวลาต่อมา

เทียบกับอยุทธยาซึ่งเปิดประเทศค้าขายกับชาติตะวันตกหลายชนชาติตั้งแต่อยุทธยาตอนกลางจนเสียกรุง ก่อนสมัยพระเพทราชานานมาก กลับไม่มีระบบการศึกษาวิทยาการตะวันตกอย่างเป็นแบบแผนชัดเจนเลย เพิ่งมาปรากฏในสมัยรัชกาลที่ ๓ ที่มีชนชั้นปกครองเริ่มศึกษาวิทยาการตะวันตกแบบจริงจัง แต่ก็เป็นการศึกษาจากมิชชันนารีเป็นรายบุคคลเท่านั้น


ระบบการปกครองของญี่ปุ่นยังเอื้อให้มีการพัฒนาทางเศรษฐกิจและศิลปวัฒนธรรมมากกว่า เพราะการแบ่งชนชั้นทางสังคมเป็นการกำหนดหน้าที่และการประกอบอาชีพที่ชัดเจนโดยไม่ได้เป็นการเกณฑ์แรงงานแบบไทย   ชนชั้นในสังคมเมืองอย่างศิลปะและพ่อค้าจึงมีอิสระสูง โดยเฉพาะพ่อค้าที่เป็นชนชั้นต่ำแต่สามารถสร้างความมั่งคั่งและอิทธิพลจนเหนือกว่าซามูไรจนสามารถควบคุมระบบเศรษฐกิจของประเทศกลายเป็น “ชนชั้นกระฎุมพี” ที่เป็นแรงขับเคลื่อนสำคัญของสังคมญี่ปุ่น รวมถึงชนชั้นศิลปินที่สามารถรังสรรค์สิ่งต่างๆ ได้ด้วยตนเอง ก่อให้เกิดวัฒนธรรมใหม่ของสามัญชนจำนวนมาก เช่น ภาพเขียนแบบอุกิโยะ (浮世) ที่สะท้อนวิถีชีวิตทั่วไป หรือละครคาบูกิ (歌舞伎) ฯลฯ ซึ่งส่งผลให้เศรษฐกิจเติบโตขึ้นอีกทางหนึ่ง


ในขณะที่ระบบการปกครองแบบศักดินาของไทยโบราณไม่เอื้อต่อการพัฒนา เพราะเจ้าขุนมูลนายผูกขาดทั้งการเมือง เศรษฐกิจ วัฒนธรรม ชนชั้นใต้ปกครองส่วนใหญ่คือไพร่ในสังกัดมูลนายถูกเกณฑ์แรงงานเดือนเว้นเดือนขาดโอกาสในการพัฒนาอาชีพของตนเอง ได้รับการศึกษาน้อยหรืออาจไม่ได้เพราะไม่มีจำเป็นต่อสภาพสังคมในยุคนั้น ถูกจำกัดการประกอบอาชีพและการค้าขายไว้เพียงระดับย่อยเพราะชนชั้นปกครองควบคุมการค้าสเกลใหญ่แทบทั้งหมด ศิลปวัฒนธรรมต่างๆ ถูกรังสรรค์ขึ้นเพื่อราชสำนักและศาสนาเป็นหลัก โอกาสที่ชนชั้นล่างจะยกระดับขึ้นมาขับเคลื่อนสังคมและสร้างสรรค์สิ่งต่างๆ แบบญี่ปุ่นจึงน้อยมากครับ

จำนวนประชากรก็แตกต่างกันหลายเท่าตัว ตอนญี่ปุ่นเริ่มเปิดประเทศมีประชากรถึง ๓๐ ล้านคน ในขณะที่สยามซึ่งมีพื้นที่มากกว่าญี่ปุ่น แต่สมัยปลายรัชกาลที่ ๕ มีประชากรเบาบางประมาณ ๘ ล้านคนเท่านั้น

นอกจากนี้ สิ่งสำคัญอาจจะเป็นแนวคิดและค่านิยมพื้นฐานของสังคมไทยอย่างแนวคิดเทวราชาแบบพราหมณ์-ฮินดู และพุทธเถรวาท ที่ไม่ได้สนับสนุนให้เกิดการพัฒนาในทางโลกมากนัก


ดังนั้น โอกาสที่สยามในช่วงเวลาเดียวกับญี่ปุ่นจะพัฒนาให้เท่าทันกันได้จึงเป็นไปได้ยาก เพราะพื้นฐานทางสังคมไม่ได้เท่าเทียมกันตั้งแต่แรกครับ