หลงกระดาษ + รักญี่ปุ่น ก็ไปเรียนทำกระดาษที่ญี่ปุ่นเลยเหอะ!

ความทรงจำแรกของฉันเกี่ยวกับกระดาษญี่ปุ่นคือ โชจิ ฉากกระดาษโปร่งแสงบนซี่ไม้ตาราง ในหนังสือ “เยินเงาสลัว” ของจุนอิจิโร ทานิซากิ ตอนนั้นแค่คิดตามก็หลงรักแล้วทั้งที่ไม่เคยเห็นของจริงเลยสักครั้ง โชจิกรองเอาแสงที่เจิดจ้าให้กลายเป็นแสงที่อ่อนเบาลง สลัว ไม่บาดตา บาดสุนทรียะเบาบางที่ล่องลอยในห้อง แต่ยังคงความสามารถในการแยกพื้นที่ภายนอกและภายในห้องไว้ได้ตามที่ฉากกั้นห้องหรือบานหน้าต่างประตูควรจะเป็น

ใครจะคิดว่าในโลกนี้มีคนเอากระดาษมาทำประตู หน้าต่าง หรือแม้กระทั่งผนัง

แต่คนญี่ปุ่นทำ

เพราะมันมีความรู้สึกพิเศษ

ในความเบาบาง ในความละเอียดอ่อนของแสงที่ลอดผ่าน ในความเปราะบางของกระดาษ มีความงามแบบญี่ปุ่นอยู่เต็มพิกัด

"วาชิ" (和紙 / washi) คือชื่อเรียกขานกระดาษญี่ปุ่น ตัวคันจิแรกหมายถึงญี่ปุ่น ส่วนตัวคันจิที่สองหมายถึงกระดาษ วาชิมีบทบาทสำคัญในชีวิตคนญี่ปุ่นตั้งแต่ระดับชาวบ้านไปจนถึงระดับเจ้าขุนมูลนาย ตั้งแต่สิ่งของที่ใช้ในชีวิตประจำวันอย่างบานโชจิในบ้านญี่ปุ่น พัดญี่ปุ่น ใช้ห่อของ ใช้ตัดพับประดับตกแต่ง ไปถึงงานศิลปะสูงค่าที่ระดับเราแทบไม่มีโอกาสได้สัมผัสของจริง เช่นภาพลายเส้นพู่กันจีนสูงค่า วาชิคือกระดาษชนิดแรกในโลกที่ผันตัวเองจากการเป็นเพียงวัสดุจดบันทึก มาเป็นวัสดุที่มีประโยชน์ใช้สอยในชีวิตประจำวันหลากหลาย รวมถึงมีแง่มุมของความงามในตัวมันเองด้วย

คุณลักษณะของวาชิที่โดดเด่นคือความโปร่งแสง และทนทานต่อการฉีกขาด คุณสมบัติเหล่านี้ทำให้วาชิได้รับความนิยมไปนอกประเทศญี่ปุ่นด้วย สำหรับห้องสมุดหรือพิพิธภัณฑ์ที่เก็บเอกสารล้ำค่าเก่าแก่ วาชิคือสิ่งที่จะช่วยต่ออายุให้กับชิ้นงานที่เสียหาย หากกระดาษแตกเปราะ วาชิคือวัสดุที่จะช่วยสมานให้กระดาษสูงค่าเหล่านั้นคงสภาพไว้ได้ต่อไปอีกยาวนานในสภาพใกล้เคียงเดิมที่สุด และจนถึงปัจจุบัน ยังมีไม่กระดาษอื่นใดที่ทดแทนวาชิได้
แม้จะมีคุณลักษณะโดดเด่น แต่ในสังคมญี่ปุ่นเอง วาชิแท้ๆในชีวิตประจำวันกลับพบเห็นได้น้อยลง
แม้กระทั่งบานโชจิ ก็ยังมีการใช้วัสดุอื่นมาแทนวาชิ นั่นก็เพราะสองเหตุผล หนึ่งคือการมีกระดาษราคาถูกกว่ามาทดแทน ทำให้คนส่วนใหญ่หันไปซื้อกระดาษทั่วไปมาใช้ในชีวิตประจำวันมากกว่า และสองคือกระบวนการผลิตวาชิที่ยุ่งยาก โดยเฉพาะหากใช้วิธีการทำวาชิแบบดั้งเดิมที่ไม่มีเครื่องจักรช่วยผ่อนแรง ทำให้ช่างทำวาชิลดจำนวนลงเรื่อยๆ

ก่อนหน้าจะมีการผลิดกระดาษในระบบโรงงานแบบตะวันตก ในภาษาญี่ปุ่นยังไม่มีคำว่า “วาชิ” กระดาษก็คือกระดาษ เท่านั้นเอง แต่เมื่อมีการนำเข้าเทคโนโลยีการผลิตกระดาษในระบบโรงงานตามอย่างตะวันตกแล้ว จึงได้มีคำว่า “วาชิ” ไว้ใช้สำหรับเรียกกระดาษที่ผลิตด้วยวิธีดั้งเดิมแบบญี่ปุ่นเพื่อเห็นความแตกต่างจากกระดาษที่ผลิตครั้งละมากๆในแบบโรงงาน

แน่นอน ระบบอุตสาหกรรมมีเพื่อให้ได้สินค้าปริมาณมากในราคาที่ถูกลง ผู้บริโภคย่อมเลือกสินค้าที่ราคาถูกกว่าอย่างไม่ต้องสงสัย ความนิยมของวาชิในชีวิตประจำวันลดลงด้วยเหตุผลหลักคือเรื่องของราคา ช่างทำวาชิต้องปรับเปลี่ยนการทำงาน จากการทำงานที่ไร้เครื่องจักรทุนแรง มาเป็นการใช้เครื่องจักรช่วยในบางขั้นตอน จากการทำงานโดยใช้ส่วนประกอบจากธรรมชาติทั้งหมด มาเป็นใช้สารเคมีช่วยให้กระบวนการต่างๆดำเนินไปได้เร็วขึ้น ผลิตได้มากขึ้นในเวลาจำกัด แต่สิ่งที่มาพร้อมกับการเปลี่ยนแปลงนี้คือคุณภาพของกระดาษวาชิที่ลดลง มันได้ลดทอนจิตวิญญาณของกระดาษ ในนิยามความงามแบบญี่ปุ่น