ความหมายของคำว่าผัสสะ

ความหมายของคำว่าผัสสะ

ผุสตีติ  ผสฺโส  ธรรมชื่อว่า  ผัสสะ  เพราะอรรถว่า กระทบอารมณ์
ผัสสะนั้นมีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้.
ผุสนลกฺขโณ   มีกระทบอารมณ์เป็นลักษณะ
สฆฏนรโส      มีการประสานเป็นกิจ
สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน  มีการประชุมพร้อมกันเป็นปัจจุปัฏฐาน
อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน  มีอารมณ์มาสู่คลองเป็นปทัฏฐาน

พระอภิธรรมปิฎก ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๑ - หน้าที่ 309

จริงอยู่ ผัสสะนี้ แม้มิใช่รูปธรรมแต่ก็เป็นไปโดยอาการการถูกต้อง
อารมณ์  เพราะฉะนั้น   จึงชื่อว่า   มีการกระทบอารมณ์เป็นลักษณะ  ผัสสะนี้
แม้ไม่ติดกับอะไรสักอย่างหนึ่ง    แต่ก็ประสานจิตกับอารมณ์เหมือนรูปกับจักษุ
และเสียงกับโสต  เพราะฉะนั้น  จึงชื่อว่า  มีการประสานเป็นกิจรส อีกอย่างหนึ่ง
พึงทราบว่า  มีการประสานเป็นสัมปัตติรส  เพราะการเกิดประสานวัตถุกับ
อารมณ์   สมดังคำอรรถกถากล่าวไว้ว่า   ผัสสะที่เป็นไปในภูมิ ๔   ชื่อว่ามีการ
กระทบอารมณ์เป็นลักษณะไม่มีก็หามิได้       แต่ผัสสะที่เป็นไปทางปัญจทวาร
เท่านั้น   มีการประสานเป็นรส  จริงอยู่  คำว่า  มีการกระทบอารมณ์เป็นลักษณะ
ก็ดี  มีการประสานเป็นรสก็ดี   เป็นชื่อของผัสสะที่เป็นไปทางปัญจทวาร  คำว่า
มีการกระทบอารมณ์เป็นลักษณะเป็นชื่อของผัสสะที่เป็นไปทางมโนทวาร  แต่
คำว่า  มีการประสานเป็นรส   หาได้เป็นชื่อของผัสสะที่เป็นไปทางมโนทวารไม่
ครั้นท่านกล่าวคำนี้แล้ว  ได้นำสูตรนี้มาว่า ดูก่อนมหาบพิตรแพะสองตัวชนกัน
พึงเห็นจักษุเหมือนแพะตัวหนึ่ง  พึงเห็นรูปเหมือนแพะตัวที่สอง  พึงเห็นผัสสะ
เหมือนการชนกันของแพะทั้งสองนั้น    ผัสสะมีการกระทบอารมณ์เป็นลักษณะ
และมีการประสานเป็นรสด้วยอาการอย่างนี้  อนึ่ง  ดูก่อนมหาบพิตร   เหมือน
ฝ่ามือทั้งสองประสานกัน คือ พึงเห็นจักษุเหมือนฝ่ามือข้างหนึ่ง พึงเห็นรูป
เหมือนฝ่ามือข้างที่สอง พึงเห็นผัสสะเหมือนการประสานกันของฝ่ามือทั้งสอง
นั้น  ผัสสะมีการกระทบอารมณ์เป็นลักษณะ.   แต่มีการประสานเป็นรส   ด้วย
ประการฉะนี้  ความพิสดารมีเพียงเท่านี้.

พระไตรปิฏกฉบับ 91 เล่ม มมร
พระอภิธรรมปิฎก ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๑ - หน้าที่ 16
http://www.tripitaka91.com/91book/book75/001_050.htm#15