ทำไมตั้งเมืองในแอ่ง? ย้อนตำนาน #หาดใหญ่ ก่อนรถไฟมาถึง สู่ หาดใหญ่เมืองใหม่ พยายามจะอยู่บนที่สูง แต่ก็ยังสูงไม่พอ

ชุมชนหาดใหญ่มีนานแล้ว คู่กับเส้นทางคมนาคมทางน้ำคลองอู่ตะเภา จากเมืองสงขลาเพื่อเชื่อมกับเมืองทางตะวันตก โดยเฉพาะ ไทรบุรี (เกดาห์) ปะลิส (ชื่อสยามเรียก) เส้นทางนี้เป็นทางเชื่อมคาบสมุทรที่สำคัญยาวนาน จนกระทั่งสมัยรัชกาลที่ 4 แห่งรัตนโกสินทร์ ได้สร้างถนนเชื่อมระหว่างเมืองสงขลา กับ ไทรบุรี เข้าใจว่า พัฒนาทางเดินเท้าใหม่เพื่อให้เกวียน และรถขนส่งต่างๆ เดินทางสะดวกขึ้น

ถนนเชื่อมระหว่างสงขลากับไทรบุรีที่ว่านั้น ต่อมาได้พัฒนาจนกลายเป็นทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 4 จากหาดใหญ่ถึงด่านสะเดา และต่อตรงไปยังเมือง อลอสตาร์ เมืองหลวงของเกดาห์ (ไทรบุรี) ในปัจจุบัน หากดูแผนที่จะเห็นว่าเป็นเส้นตรงที่ลากเชื่อมกันสนิทพอดี

ไทรบุรี เป็นของสยามมาแต่ต้น เพิ่งมาเสียให้อังกฤษตอนปลายรัชกาลที่ 5  ดังนั้นหลักฐานฝ่ายไทยที่ให้สร้างถนน ให้ซ่อมแซมถนน และบันทึกเรื่องราวของหาดใหญ่ ในฐานะสถานีแวะพักสำคัญของเส้นทางนี้จึงมีอ้างอิงอย่างชัดเจน

หาดใหญ่ มาจากไหน? เจาะลึกความเป็นมาชื่อเสียงเรียงนาม

คำว่าหาดใหญ่ คือ หาดริมน้ำที่กว้างใหญ่ของคลองอู่ตะเภา จึงเกิดเป็นชุมชนขึ้นมา หาใช่คำสันนิษฐานอื่นที่เผยแพร่ทั่วไป เช่น มีต้นมะหาดใหญ่อะไรอื่นเลย  ชุมชนท่าหาดใหญ่ควรเก่าแก่พอๆ กับเมืองสงขลานั่นล่ะ เอาที่ปรากฏในหลักฐานบันทึกชื่อนี้ ก็พบว่ามีมาตั้งแต่ต้นรัตนโกสินทร์

พงศาวดารเมืองสงขลา ศักราช 1200 ปีนั้น (ตรงกับพ.ศ. 2381 สมัยรัชกาลที่ 3 ) ตนกูหมัดสะวะ หลานเจ้าพระยาไทรบุรี ยกพลเข้ามาตีชิงเมืองไทรบุรี พระยาไทรบุรีหลานของเจ้าพระยานครที่สยามส่งไปเป็นเจ้าเมือง ต้านทานไม่ได้ หนีออกมาตั้งอยู่ที่ตำบลท่าหาดใหญ่ แขวงเมืองสงขลา

การสงครามตีเมืองกลับก็ยังใช้ตำบลท่าหาดใหญ่ โดยเมืองสงขลาใช้ท่าหาดใหญ่เป็นกองส่งเสบียงอาหาร ภูมิศาสตร์ของหาดใหญ่คือ ชุมทางคมนาคมของสงขลาทางทิศใต้มาแต่เดิม

ในสมัยรัชกาลที่ 4  เมื่อพ.ศ. 2405 โปรดให้ทำถนนเชื่อมสงขลากับไทรบุรี คาดว่า ปรับปรุงทางเดินเท้าตามธรรมชาติแต่เดิมให้ขนถ่ายด้วยรถด้วยเกวียนสะดวกขึ้น

ภูมิศาสตร์ของท่าหาดใหญ่ คือมีหาดที่กว้างใหญ่ ดั่งที่ปรากฏในจดหมายเหตุรัชกาลที่ 5 ว่า เป็นหาดทรายใหญ่ ความสำคัญในยุคแรกคือ เป็นชุมชนท่าเรือ เป็นชุมทางตั้งอยู่ริมน้ำ ดังนั้นจึงไม่แปลกที่หาดใหญ่จะเป็นแอ่ง น้ำท่วมถึง ด้วยเพราะบริเวณดังกล่าวเป็นที่รวมของคลองน้อยใหญ่หลายสาย ซึ่งก็เป็นการคมนาคมแต่แรก เช่น คลองเตย คลองหวะ ที่เชื่อมชุมชนทางนาหม่อมด้านเขาคอหงส์

ชุมชนหาดใหญ่ดั้งเดิม ตั้งอยู่ริมคลองอู่ตะเภา เมื่อมีการตั้งมณฑลเทศาภิบาลขึ้นมาบริเวณหาดใหญ่ แต่เดิมเรียกว่า “อำเภอเหนือ” แล้วค่อยเปลี่ยนกลับมาเป็นอำเภอหาดใหญ่ ในปีพ.ศ. 2460  ดังนั้น ที่ว่าการอำเภอหาดใหญ่ และ สถานีตำรวจภูธรหาดใหญ่ จึงตั้งอยู่ที่ชุมชนที่เป็นศูนย์กลางอำเภอดั้งเดิม ริมคลองอู่ตะเภา

จนกระทั่งปัจจุบันก็ตั้งอยู่ที่เดิม ในเขต 'หาดใหญ่ใน' ซึ่งอยู่ฝั่งตะวันตกของทางรถไฟ ผู้ที่ไม่เข้าใจประวัติความเป็นมา อาจจะประหลาดใจที่หน่วยราชการสำคัญไม่ได้ตั้งอยู่เขตเศรษฐกิจของเมือง ที่จริงแล้ว ย่านการค้าฟากตะวันออกของสถานีรถไฟอันเป็นเมืองหาดใหญ่ปัจจุบัน เพิ่งตั้งภายหลังเมื่อเกิดมีทางรถไฟและสถานีรถไฟแล้ว

หาดใหญ่เมืองใหม่ พยายามจะตั้งอยู่บนที่สูง แต่ก็ยังสูงไม่พอ

เมืองหาดใหญ่ที่เติบโตมาเป็นจนเป็นศูนย์กลางความเจริญของภาคใต้ ได้อานิสงส์ความเป็นชุมทางสำคัญ จากทั้งอดีตยุคข้ามคาบสมุทร กับยุคใหม่ชุมทางรถไฟเชื่อมสงขลา สุไหงโก-ลก บัตเตอร์เวิร์ธ แต่ก็มีจุดอ่อนตรงภูมิประเทศเป็นแอ่งรับน้ำจากคลองหลายสายก่อนจะลงทะเลสาบสงขลา ด้วยเพราะหาดใหญ่แต่เดิมเป็นเมืองน้ำ เป็นท่าสำคัญของการคมนาคมทางน้ำ

พอมาถึงยุคใหม่ เงื่อนไขของชุมทางรถไฟที่ต้องเชื่อมต่อไปถึงสงขลา บังคับให้ต้องเลือกสถานีชุมทางละแวกนี้เท่านั้น ต่อให้ที่ตั้งสถานีเป็นอู่ตะเภา หรือ โคกเสม็ดชุน ที่อยู่ไม่ไกลออกไปก็ยิ่งเป็นที่ลุ่มรับน้ำยิ่งกว่าหาดใหญ่เสียอีก

อันที่จริงหาดใหญ่เมืองใหม่ที่ตั้งขึ้นตามสถานีรถไฟ พยายามจะตั้งอยู่บนที่สูงฝั่งตะวันออก ห่างจากชุมชนดั้งเดิมแล้ว เพราะการค้ายุคใหม่ไม่จำเป็นต้องอาศัยลำคลองแบบอดีต แต่ที่สุดก็ยังสูงไม่พออยู่ดี ดั่งได้ประจักษ์จากเหตุอุทกภัยครั้งใหญ่ที่เพิ่งผ่านพ้น

เงื่อนไขทางประวัติศาสตร์ และภูมิศาสตร์การคมนาคมในอดีตกำหนดชะตาชีวิตของเมืองหาดใหญ่ในปัจจุบันที่จะต้องออกแบบเมืองให้สอดคล้องกับความเป็นแอ่งรับฤดูน้ำให้ได้ โดยเฉพาะในยุคโลกรวนที่ฝนฟ้าธรรมชาติแปรปรวนที่เป็นอยู่


อ่านต่อ: https://www.bangkokbiznews.com/lifestyle/judprakai/1210429