ระบบฮะดีษ: วิชาการอิสลามคลาสสิก ประวัติศาสตร์ กับกรอบวิชาการปัจจบัน

⦿ ระบบฮะดีษ: วิชาการอิสลามคลาสสิก กับกรอบวิชาการปัจจุบัน

บทนำ
ฮะดีษ (Hadith) คือบันทึกคำพูด การกระทำ และการยอมรับของท่านศาสดามุฮัมมัด ﷺ ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการกำหนดหลักศรัทธาและกฎหมายอิสลามควบคู่กับอัลกุรอาน การศึกษาฮะดีษจึงถูกพัฒนาเป็นศาสตร์เฉพาะที่เรียกว่า ʿIlm al-Ḥadīth หรือวิชาว่าด้วยฮะดีษ โดยมีมาตรการตรวจสอบสายรายงาน (isnād) และเนื้อหา (matn) ที่เข้มงวดในโลกอิสลามยุคคลาสสิก
อย่างไรก็ตาม เมื่อพิจารณาในกรอบวิชาการสมัยใหม่ โดยเฉพาะประวัติศาสตร์และมาตรฐานเชิงเอกสาร คำถามสำคัญคือ ระบบฮะดีษสามารถถือเป็น “academic” ได้หรือไม่?

การเริ่มต้นและระบบตรวจสอบในโลกอิสลามคลาสสิก
การรวบรวมฮะดีษเริ่มเป็นระบบในคริสต์ศตวรรษที่ 8–9 (ฮ.ศ. 2–3) โดยมีผลงานสำคัญ เช่น Ṣaḥīḥ al-Bukhārī และ Ṣaḥīḥ Muslim ที่ถูกรวบรวมหลายร้อยปีหลังจากยุคท่านศาสดา ระบบตรวจสอบฮะดีษประกอบด้วยสององค์ประกอบหลัก:

อิสนาด (Isnād) – การตรวจสอบสายผู้รายงานย้อนหลังทีละบุคคล เพื่อประเมินความน่าเชื่อถือและความต่อเนื่อง

มะตัน (Matn) – การพิจารณาเนื้อหาของรายงาน เพื่อดูว่าไม่ขัดกับหลักการศาสนาและสภาพความเป็นจริง
ระบบนี้ได้รับการยกย่องว่าเป็นหนึ่งในวิธีตรวจสอบข้อมูลปากเปล่าที่ละเอียดที่สุดในโลกโบราณ และทำให้วิชาฮะดีษกลายเป็น “วิชาการอิสลามคลาสสิก” ที่มีเกณฑ์ภายในเข้มงวด

---

⦿ ฮะดีษ ถูกใช้ต่างกันตามแต่ละ มัซฮับ (นิติศาสตร์) และ นิกาย (theological/sectarian schools) ไม่ได้เป็นเพียงเรื่องเทคนิคทางวิชาการ แต่ส่งผลโดยตรงต่อ โลกทัศน์ ศรัทธา และกฎหมายอิสลาม ของผู้คนแต่ละกลุ่ม

1) ฮะดีษในฐานะ “โลกสมมุติของความจริงและความดี”
ฮะดีษไม่ได้เป็นแค่หลักฐานทางประวัติศาสตร์ แต่ถูกนำมาเป็น กรอบอ้างอิงความจริง (truth) และ ความดีเชิงอุดมคติ (ideal good)
แต่ละมัซฮับหรือนิกายคัดเลือก/ตีความฮะดีษต่างกัน → สร้าง “โลกสมมุติ” (imagined world) ของสิ่งที่ถูก/ผิด ดี/ชั่ว อันพึงปรารถนาในสังคม
ผลคือ อิสลามหนึ่งเดียว กลับแตกแขนงเป็น หลายชุดของความจริงและความดี

2) ความต่างระหว่างมัซฮับและนิกาย
ซุนนี: ยึด Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, Ṣaḥīḥ Muslim และคอลเล็กชันอื่น ๆ → เป็นฐานของ 4 มัซฮับนิติศาสตร์ (หะนะฟี, มาลิกี, ชาฟิอี, ฮัมบะลี) แต่ก็ยังเลือกใช้ไม่เหมือนกัน เช่น บางสำนักอุศูลยอมรับหะดีษ มุรซัล ภายใต้เงื่อนไข และโดยทั่วไป การใช้หะดีษอ่อนมักจำกัดเฉพาะเรื่องคุณธรรม (ฟะฎออิล) ไม่ใช่ฐานบัญญัติหลัก
ชีอะฮ์: ไม่ยึดคอลเล็กชันซุนนี แต่ใช้คอลเล็กชันของตน เช่น al-Kāfī โดยเชื่อมโยงกับอิหม่ามสายอะฮ์ลุลบัยต์
กลุ่มอื่น (เช่น คอวาริจ, อิบาฎีย์): มีการตีความฮะดีษแตกต่างไปอีก ทำให้เกิดกรอบความจริงและความดีอีกชุดหนึ่ง

3) ปัญหาที่เกิดขึ้นจากความแตกต่าง
ความแตกต่างทางกฎหมาย (Fiqh)
ประเด็นสำคัญเช่น การแต่งงาน การหย่า บทลงโทษอาญา การละหมาด → แต่ละมัซฮับมีคำตอบต่างกัน เพราะอ้างฮะดีษต่างกัน
ทำให้กฎหมายอิสลาม (Sharīʿah) ไม่เป็นเอกภาพ ส่งผลต่อระบบกฎหมายรัฐมุสลิมในประวัติศาสตร์และปัจจุบัน

ความแตกต่างทางเทววิทยา (Theology)
ตัวบทฮะดีษเกี่ยวกับคุณลักษณะของพระเจ้า, บทบาทของอิหม่าม, และความเชื่อเรื่องวันสิ้นโลก → ถูกตีความต่างกันจนเกิดนิกายต่าง ๆ
ส่งผลให้ชุมชนอิสลามมีความขัดแย้งทางความเชื่อ

ความขัดแย้งและการแยกตัวทางสังคม
การยึดถือฮะดีษต่างชุดกันทำให้เกิด การฟั่นเฟือนของอัตลักษณ์ (identity fragmentation): แต่ละกลุ่มมองตนว่า “ถือความจริงแท้” และมองอีกฝ่ายว่าเบี่ยงเบนหรือผิดศาสนา
นำไปสู่การโจมตี การตัดขาด หรือแม้กระทั่งความรุนแรงในบางช่วงของประวัติศาสตร์

โลกสมมุติหลายชุดที่แข่งขันกัน
ฮะดีษที่ถูกใช้เป็นหลักฐานสร้างอุดมคติทางสังคมที่ต่างกัน เช่น บทบาทผู้หญิง การเมือง หรือการปกครอง
ผลคือชุมชนอิสลามมี “ความจริงเชิงศาสนา” หลายชุดที่ทับซ้อนและขัดแย้งกันเอง

4) สรุป
ฮะดีษ ไม่ได้เป็นเพียงแหล่งข้อมูลทางศาสนา แต่เป็น เครื่องมือสร้าง “โลกสมมุติของความจริงและความดี” ในแต่ละมัซฮับและนิกาย ความแตกต่างใน
การคัดเลือกและตีความจึงก่อให้เกิด:
กฎหมายอิสลามที่ไม่เป็นเอกภาพ
ความแตกต่างทางความเชื่อพื้นฐาน
การแบ่งแยกอัตลักษณ์ทางศาสนา
ความขัดแย้งระหว่างชุมชนมุสลิมเอง

ดังนั้น ปัญหาที่แท้จริงไม่ใช่ว่าฮะดีษ “จริงหรือไม่” เท่านั้น แต่คือการที่ แต่ละโลกวิชาการภายในศาสนา ใช้ฮะดีษสร้างโลกสมมุติที่แตกต่างกัน ทำให้ความเป็นเอกภาพของอิสลามในเชิงสังคม-ศาสนาถูกท้าทายอยู่เสมอ

---

⦿ มุมมองวิจารณ์ในกรอบวิชาการสมัยใหม่
เมื่อนำมาประเมินด้วยเกณฑ์วิชาการสมัยใหม่ โดยเฉพาะศาสตร์ประวัติศาสตร์และ source criticism ระบบฮะดีษกลับไม่ผ่านมาตรฐานในหลายด้าน ได้แก่:

-ขาดหลักฐานร่วมสมัย (contemporary evidence): คอลเล็กชันหลักถูกรวบรวมหลายศตวรรษหลังเหตุการณ์จริง
-พึ่งพาการถ่ายทอดปากเปล่า: การตรวจสอบอิสนาดไม่สามารถทดแทนเอกสารปฐมภูมิได้
-ความเสี่ยงของการแต่งย้อนหลัง (back-projection): นักวิชาการอย่าง Schacht และ Juynboll เสนอว่า สายรายงานบางส่วนอาจถูกประกอบในภายหลัง
-ข้อจำกัดของการวิจารณ์เนื้อหา (matn criticism): การตรวจสอบตัวบทมีอยู่น้อยและไม่เป็นระบบเท่ากับเกณฑ์สมัยใหม่
การขาดการยืนยันข้ามหลักฐาน (external corroboration): ไม่มีเอกสารหรือหลักฐานร่วมสมัยอื่นมาสนับสนุน
ด้วยเหตุนี้ จึงไม่ถือว่าฮะดีษเป็น “หลักฐานประวัติศาสตร์ร่วมสมัย” ตามเกณฑ์ modern academic framework

---

⦿ บทโต้แย้ง: คุณค่าในฐานะ “หลักฐานประวัติศาสตร์ทางความคิด”
มีข้อโต้แย้งที่ควรพิจารณาเพื่อความสมดุล ดังนี้:

ระบบตรวจสอบที่เข้มงวดในบริบทของตน
หลายงานศึกษาชี้ว่า ระบบ isnād เป็นหนึ่งในกลไกตรวจสอบคำบอกเล่าที่โดดเด่นในโลกอิสลามยุคโบราณ

หลักฐานการบันทึกยุคต้น
ต้นฉบับอย่าง Ṣaḥīfah Hammām ibn Munabbih ชี้ว่ามีการจดบันทึกฮะดีษตั้งแต่ศตวรรษแรกของอิสลาม ซึ่งโต้แย้งข้อกล่าวหาว่าทุกอย่างถูกแต่งขึ้นภายหลัง

isnād-cum-matn analysis
งานของ Motzki แสดงว่า การวิเคราะห์สายรายงานร่วมกับตัวบทช่วยย้อนไปใกล้แหล่งกำเนิดได้ และบางฮะดีษอาจสะท้อนร่องรอยยุคแรกจริง

คุณค่าในฐานะ “หลักฐานประวัติศาสตร์ทางความคิด”
แม้ไม่อาจใช้เป็นพยานเหตุการณ์ตรง แต่ฮะดีษสะท้อนพัฒนาการความคิด ความเชื่อ และบรรทัดฐานของชุมชนมุสลิมยุคต้น–ยุคกลาง ซึ่งเป็นข้อมูลสำคัญในเชิงประวัติศาสตร์ความคิด (intellectual history)


สรุปทางออกสำหรับคนยุคใหม่
- ในเชิงวิชาการสมัยใหม่: ฮะดีษไม่ผ่านเกณฑ์ที่จะถือเป็น “หลักฐานประวัติศาสตร์ร่วมสมัย” และจึงไม่อาจถูกจัดว่าเป็น academic evidence ในความหมายปัจจุบัน
- ในเชิงวิชาการอิสลามคลาสสิก: ฮะดีษคือระบบวิชาการที่พัฒนาขึ้นอย่างเข้มงวดในโลกมุสลิม และยังคงมีอิทธิพลทางกฎหมาย ศาสนา และสังคม
- ในเชิงประวัติศาสตร์ความคิด: ฮะดีษเป็น “หน้าต่าง” สำคัญที่สะท้อนโลกทัศน์ การถกเถียง และวิวัฒนาการความเชื่อของชุมชนมุสลิมในแต่ละยุคสมัย
สำหรับคนยุคใหม่ การศึกษาฮะดีษจึงควรมองอย่างสมดุล: ไม่ยกให้เป็น “หลักฐานตรง” ทางประวัติศาสตร์ในความหมายสมัยใหม่ แต่ใช้เป็น หลักฐานประวัติศาสตร์ทางความคิด เพื่อตีความโลกทัศน์ ศรัทธา และวัฒนธรรมของชาวมุสลิมยุคแรกและยุคต่อ ๆ มา

---

⦿ มุมมองของนักวิชาการอิสลาม ในอดีต
1. อิหม่าม อบู ฮะนีฟะฮ์ (ค.ศ. 699–767 / ฮ.ศ. 80–150)
ผู้ก่อตั้งมัซฮับหะนะฟี
มีแนวโน้มใช้ อิชติฮาด (การใช้เหตุผล) และ อิสติห์ซาน (การเลือกสิ่งที่เหมาะสมที่สุดเพื่อความยุติธรรม) ควบคู่กับฮะดีษ
เน้น ความยุติธรรมต่อสังคม มากกว่าการยึดติดตัวบทดิบ ๆ

2. อิหม่าม มาลิก อิบนุ อนัส (ค.ศ. 711–795 / ฮ.ศ. 93–179)
ผู้ก่อตั้งมัซฮับมาลิกี
ใช้หลัก ʿamal (ประเพณีปฏิบัติของชาวมะดีนะฮ์) ควบคู่กับฮะดีษ เพราะมองว่าการปฏิบัติร่วมกันของสังคมสะท้อน เจตนารมณ์แห่งความยุติธรรม ของศาสนา

3. อิหม่าม อัล-ฆอซาลี (ค.ศ. 1058–1111 / ฮ.ศ. 450–505)
นักเทววิทยาและนักนิติศาสตร์
เน้นว่าเป้าหมายของกฎหมายอิสลาม (Maqāṣid al-Sharīʿah) คือ การคุ้มครองชีวิต ศาสนา ทรัพย์สิน ปัญญา และเชื้อสาย
แนวคิดนี้ชี้ว่าการใช้ฮะดีษต้องนำไปสู่ ความเมตตาและการรักษาสิทธิขั้นพื้นฐาน

4. อิบนุ อัล-ก็อยยิม อัล-เญาซียะฮ์ (ค.ศ. 1292–1350 / ฮ.ศ. 691–751)
ศิษย์ของอิบนุ ตัยมียะฮ์
เขียนไว้ชัดว่า “ศาสนาอิสลามทั้งมวลตั้งอยู่บนความยุติธรรม ความเมตตา และปัญญา”
หากการตีความใด ๆ ของฮะดีษนำไปสู่ความโหดร้ายหรือความอยุติธรรม แสดงว่าขัดกับเจตนารมณ์ของศาสนา

---

⦿ ข้อเสนอและทางออก
นักวิชาการร่วมสมัยจำนวนหนึ่งเสนอว่า เราควรอ่านฮะดีษในฐานะ “ethico-spiritual resource” มากกว่าตัวบทกฎหมายตายตัว
นั่นคือ เน้นเอาความหมายทางจริยธรรม (justice, mercy, dignity) มาใช้กับโลกปัจจุบัน มากกว่าจะยึดติดกับรายละเอียดข้อกฎหมาย

การศึกษา ฮะดีษ ไม่ควรหยุดแค่การยืนยันหรือปฏิเสธในเชิงประวัติศาสตร์
ทางออกคือ ใช้ฮะดีษเป็นประวัติศาสตร์ความคิด ที่สะท้อนกระบวนการแสวงหาความจริงและความดีของชุมชนมุสลิมยุคต้น
จากนั้นนำ แก่นแห่งความยุติธรรมและค
วามเมตตา ออกมาเป็นเครื่องมือแก้ปัญหาสังคมในโลกปัจจุบัน เช่น สิทธิสตรี ความเท่าเทียม ความยุติธรรมทางเศรษฐกิจ และการอยู่ร่วมในสังคม

มองฮะดีษเป็น “ประวัติศาสตร์ทางความคิด” มากกว่า “ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์”
การยอมรับว่าฮะดีษไม่ใช่หลักฐานร่วมสมัยตามเกณฑ์วิชาการสมัยใหม่ ไม่ได้แปลว่าต้องละทิ้งคุณค่า
หากมองว่าเป็น intellectual history เราจะเห็นภาพว่า มุสลิมยุคต้นจัดการกับปัญหาสังคม ศรัทธา และความขัดแย้งอย่างไร
สิ่งนี้ช่วยให้เราสามารถเรียนรู้ วิธีคิดและการตีความที่ยืดหยุ่น เพื่อปรับใช้ในโลกปัจจุบัน

ใช้ฮะดีษเพื่อสร้างกรอบความยุติธรรมร่วมสมัย
ฮะดีษหลายบทสะท้อนอุดมคติเรื่อง ʿadl (ความยุติธรรม) เช่น การปฏิบัติอย่างเสมอภาคต่อผู้หญิง เด็ก คนยากจน และผู้ที่แตกต่าง
แม้โลกวิชาการสมัยใหม่จะไม่ยอมรับฮะดีษเป็นหลักฐานประวัติศาสตร์ตรง แต่สามารถใช้เป็น แรงบันดาลใจด้านจริยธรรม ในการออกแบบกฎหมายและนโยบายที่เป็นธรรม

ย้ำแก่นของความเมตตา (raḥmah) เหนือความแตกต่างของมัซฮับ
ปัญหาที่เกิดขึ้นในอดีตจำนวนมากมาจากการใช้ฮะดีษสร้าง “โลกสมมุติ” ที่แข่งขันกัน
ทางออกคือการหันกลับไปสู่ แก่นกลางของฮะดีษ ที่ยืนยันว่าศาสนทูตมุฮัมมัด ﷺ ถูกส่งมา “ในฐานะความเมตตาแก่สากลโลก” (Qur’an 21:107)
การนำแก่นนี้มาเป็น common ground จะช่วยให้มัซฮับและนิกายต่าง ๆ ร่วมกันสร้างสังคมที่มีเมตตาได้ แม้ตีความรายละเอียดไม่เหมือนกัน

---

อ้างอิง
Ibn al-Qayyim al-Jawziyyah. Iʿlām al-Muwaqqiʿīn. (ศตวรรษที่ 14)
Al-Ghazālī, Al-Mustaṣfā min ʿIlm al-Uṣūl. (ศตวรรษที่ 11)
Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford, 1950.
Goldziher, Ignác. Muhammedanische Studien. Halle, 1889.
Motzki, Harald. “The Origins of Islamic Jurisprudence.” Brill, 2002.
Rahman, Fazlur. Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. University of Chicago Press, 1982.
Abou El Fadl, Khaled. Speaking in God’s Name: Islamic Law, Authority and Women. Oneworld, 2001.
Wadud, Amina. Qur’an and Woman: Rereading the Sacred Text from a Woman’s Perspective. Oxford University Press, 1999.
Kamali, Mohammad Hashim. Principles of Islamic Jurisprudence. Islamic Texts Society, 2003.

ผู้เขียนบทความ Chatgpt