บทว่า ตสฺมา
ได้แก่ เพราะเหตุที่มหาภูตรูป ๔ เหล่านี้
ย่อมปรากฏ
เพราะมีความเจริญ ความเสื่อม ความบังเกิดและความแตกสลาย.
อธิบายว่า
เพราะเหตุนั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงกระทำรูปที่มิได้ประกอบ (ในการ)
เพื่อกำหนดรูปในกายอันเป็นที่ประชุมแห่งมหาภูตรูป ๔
แล้วทรงกระทำรูปที่ประกอบแล้วในกาย เพื่อกำหนดว่า ไม่มีรูป.
เพราะเหตุไร.
เพราะว่า
การถือมั่นในรูปของภิกษุเหล่านั้นมีกำลังเกินประมาณ.
ด้วยเหตุนั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงความที่การถือมั่นในรูปของภิกษุเหล่านั้นว่า
เป็นรูปที่ไม่ควรกำหนด
เมื่อจะทรงนำออก จึงตรัสอย่างนั้น เพื่อทรงตั้งไว้ในความไม่มีรูป.
คำทั้งปวงมี
จิตฺตํ เป็นอาทิ เป็นชื่อของมนายตนะนั่นเอง.
ก็มนายตนะนั้น เรียกว่าจิต
เพราะเป็นที่ตั้งแห่งจิต เพราะเป็นโคจรแห่งจิต เพราะมีจิตเป็นสัมปยุตธรรม
เรียกว่ามนะ เพราะอรรถว่าน้อมไป และเรียกว่าวิญญาณ เพราะอรรถว่ารู้แจ้ง.
ถามว่า เพราะเหตุไร
พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสคำว่า
ปรํ ภิกฺขเว นี้. แก้ว่า
เพราะรูปที่ ๑
เป็นอันภิกษุนั้นกระทำให้เป็นรูปที่ไม่สมควรจะกำหนด
ทำอรูปให้เป็นรูปที่สมควร
เมื่อเป็นเช่นนี้
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทราบว่า
ภิกษุเหล่านั้นออกจากการยึดถือรูป ถืออรูป ดังนี้
จึงทรงปรารภพระเทศนานี้ เพื่อทรงคร่าออกซึ่งการยึดถือนั้น.
พระพุทธเจ้า กำหนดให้มหาภูตรูปเป็นอรูป จึงเรียกมหาภูตรูปว่าจิตบ้าง เพราะจิต เป็นมนายตนะ
ได้แก่ เพราะเหตุที่มหาภูตรูป ๔ เหล่านี้
ย่อมปรากฏ
เพราะมีความเจริญ ความเสื่อม ความบังเกิดและความแตกสลาย.
อธิบายว่า
เพราะเหตุนั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงกระทำรูปที่มิได้ประกอบ (ในการ)
เพื่อกำหนดรูปในกายอันเป็นที่ประชุมแห่งมหาภูตรูป ๔
แล้วทรงกระทำรูปที่ประกอบแล้วในกาย เพื่อกำหนดว่า ไม่มีรูป.
เพราะเหตุไร.
เพราะว่า
การถือมั่นในรูปของภิกษุเหล่านั้นมีกำลังเกินประมาณ.
ด้วยเหตุนั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงความที่การถือมั่นในรูปของภิกษุเหล่านั้นว่า
เป็นรูปที่ไม่ควรกำหนด
เมื่อจะทรงนำออก จึงตรัสอย่างนั้น เพื่อทรงตั้งไว้ในความไม่มีรูป.
คำทั้งปวงมี
จิตฺตํ เป็นอาทิ เป็นชื่อของมนายตนะนั่นเอง.
ก็มนายตนะนั้น เรียกว่าจิต
เพราะเป็นที่ตั้งแห่งจิต เพราะเป็นโคจรแห่งจิต เพราะมีจิตเป็นสัมปยุตธรรม
เรียกว่ามนะ เพราะอรรถว่าน้อมไป และเรียกว่าวิญญาณ เพราะอรรถว่ารู้แจ้ง.
ถามว่า เพราะเหตุไร
พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสคำว่า
ปรํ ภิกฺขเว นี้. แก้ว่า
เพราะรูปที่ ๑
เป็นอันภิกษุนั้นกระทำให้เป็นรูปที่ไม่สมควรจะกำหนด
ทำอรูปให้เป็นรูปที่สมควร
เมื่อเป็นเช่นนี้
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทราบว่า
ภิกษุเหล่านั้นออกจากการยึดถือรูป ถืออรูป ดังนี้
จึงทรงปรารภพระเทศนานี้ เพื่อทรงคร่าออกซึ่งการยึดถือนั้น.