ขนิกสมาธิ เป็นสมาธิโลกียแต่ไม่เป็นสัมมา
เพราะมีกามราคะ กิเลสนิวรณ์ เป็นมิจฉา
จะเป็นสัมมาต่อเมื่อจิตอยู่ในฌาน
องค์ฌาน ๕ เป็นปฏิปักษ์ต่อนิวรณธรรม ๕
โดยวิตกเจตสิกจรดที่อารมณ์ซึ่งทำให้จิตสงบได้
และวิจารเจตสิกตามประคองอารมณ์ที่วิตกเจตสิกจรดลง
ทำให้จิตไม่ฟุ้งซ่านไปสู่อารมณ์อื่น
ปีติเจตสิกเป็นสภาพที่เอิบอิ่ม สุขเวทนาเพิ่มพูนยิ่งขึ้นตามความเอิบอิ่ม
และเอกัคคตาที่องค์ฌาน ๔ อุปการะอุดหนุนแล้ว
ตั้งมั่นคงในอารมณ์โดยอาการของปฐมฌานที่ประกอบด้วยองค์ ๕
องค์ฌาน ๕ เป็นปฏิปักษ์ต่อนิวรณธรรม ๕ ดังนี้
๑.วิตกเจตสิก เป็นปฏิปักษ์ต่อถีนมิทธนิวรณ์
เพราะเมื่อวิตกเจตสิกตรึกถึงแต่อารมณ์ของสมถภาวนามากขึ้นเรื่อยๆ
ความท้อถอย หดหู่ และความง่วงเหงาก็ย่อมเกิดไม่ได้
๒.วิจารเจตสิก เป็นปฏิปักษ์ต่อวิจิกิจฉานิวรณ์
เมื่อวิจารเจตสิกประคองอารมณ์ตามวิตกเจตสิก
ที่จรดลงในอารมณ์ของสมถภาวนาไปเรื่อยๆ
ความสงสัยความไม่แน่ใจในสภาพธรรม และในเหตุผลของสภาพธรรมก็เกิดไม่ได้
๓.ปีติเจตสิก เป็นปฏิปักษ์ต่อพยาปาทนิวรณ์
เมื่อความสงบในอารมณ์ของสมถภาวนาเพิ่มขึ้น ปีติก็เอิบอิ่มในความสงบนั้นยิ่งขึ้น
ทำให้ความพยาบาทขุ่นเคืองใจเกิดไม่ได้ในระหว่างนั้น
๔.สุข (โสมนัสสเวทนา) เป็นปฏิปักษ์ต่ออุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์
เมื่อกำลังเป็นสุขในอารมณ์ของ สมถภาวนาอยู่ ความเดือดร้อนใจ กังวลใจ
และความฟุ้งซ่านในอารมณ์อื่นก็เกิดไม่ได้
เพราะกำลังเป็นสุขในสมถอารมณ์ในขณะนั้น
๕.เอกัคคตาเจตสิก เป็นปฏิปักษ์ต่อกามฉันทนิวรณ์
เพราะเมื่อสมาธิตั้งมั่นในอารมณ์ของสมถภาวนา แล้วก็ไม่ยินดีในกามอารมณ์ใดๆ
สัมมาสมาธิเป็นตัวกดทับกิเลส
สัมมาสติเป็นตัวกั้นกิเลส
ปัญญาเป็นตัวตัดกิเลส
ขนิกสมาธิเป็นมิจฉาสมาธิ