ภาคอีสานในสมัยกรุงศรีอยุธยามีบทบาทมากแค่ไหนครับทำไมมีศึกกับพม่าไม่ค่อยมีกล่าวถึงในพงศาวดารเลย

ในสมัยกรุงศรีอยุทธยา มีอาณาเขตทางภาคอีสานอยู่แค่บริเวณเมืองนครราชสีมาซึ่งเป็นหัวเมืองใหญ่เท่านั้น พิจารณาจากพระไอยการตำแหน่งนาทหารหัวเมืองสมัยอยุทธยา ตำแหน่งเจ้าเมืองในภาคอีสานก็มีแต่นครราชสีมาเมืองเดียว

ในรายชื่อหัวเมืองขึ้นของกรุงศรีอยุทธยาจากเอกสารคำให้การชาวกรุงเก่า เมืองที่อยู่ในบริเวณภาคอีสานก็มีแต่ เมืองนครราชสีมา เมืองพิมาย (อ.พิมาย จ.นครราชสีมา) เมืองนางรอง (อ.นางรอง จ.บุรีรัมย์)


ใน พ.ศ. ๒๓๐๒ สมัยพระเจ้าเอกทัศ มีช้างเผือกแตกโรงออกจากกรุงไปอยู่ในป่าดงทางตวันตกแขวงเมืองจำปาศักดิ์ โปรดให้คุมไพร่พลและกรมช้างออกเที่ยวติดตามพระยาช้างเผือกมาทางแขวงเมืองพิมาย แลเลยไปจนถึงดงฟากฝั่งลำน้ำมูลข้างใต้ จึ่งได้ข่าวพระยาช้างเผือกจากพวกเขมร ส่วยป่าดงคือ  ตากะจะและเชียงขันบ้านประสาทสี่เหลี่ยมโคกลำดวนใหญ่  ตาฆะบ้านดงยาง เชียงปุ่มบ้านโคกเมือง เชียงสีบ้านกุดหวาย ช่วยยกกันไปช่วยตามช้างเผือกกลับมาถวายได้  พระเจ้าเอกทัศจึงโปรดตั้งให้ ตากะจะเป็นหลวงแก้วสุวรรณ เชียงขันเป็นหลวงปราบ เชียงฆะเป็นหลวงเพ็ชร เชียงปุ่มเป็นหลวงสุรินทรภักดี เชียงสีเป็นหลวงศรีนครเตา ให้ควบคุมพวกเขมรส่วยป่าดงในตำบลบ้านที่ตนอยู่นั้นๆ ทำราชการขึ้นกับเมืองพิมาย   ภายหลังบ้านเมืองที่หลวงสุรินทรภักดีรักษาเป็นบ้านน้อย จึงย้ายมาตั้งที่ตำบลคูปะทายสมัน

ภายหลังนายกองเขมรส่วยป่าดงได้นำส่วยของป่าคือ ช้าง ม้า แก่นสน ยางสน ปีกนก นอรมาด งาช้าง ขี้ผึ้ง ส่งไปยังกรุงศรีอยุทธยา พระเจ้าเอกทัศจึงโปรดให้ยกตำบลบ้านของเขมรป่าดงทั้ง ๔ ขึ้นเป็นเมือง ให้ขึ้นกับเมืองพิมาย ได้แก่

-ให้หลวงสุวรรณ (ตากะจะ) เป็น พระไกรภักดีศรีนครลำดวนเจ้าเมือง ยกบ้านปราสาทสี่เหลี่ยมดงลำดวนเป็นเมืองขุขันธ์ (อ.ขุขันธ์ จ.ศรีสระเกษ)
-ให้หลวงเพ็ชร (เชียงฆะ) เป็น พระสังฆะบุรีศรีนครอัดจะเจ้าเมือง ยกบ้านโคกอัดจะ (บ้านดงยาง) เป็นเมืองสังฆะ (อ.สังขะ จ.สุรินทร์)
-ให้หลวงสุรินทรภักดี (เชียงปุ่ม) เป็นพระสุรินทรภักดีศรีณรงค์จางวางเจ้าเมือง ตั้งบ้านคูปะทายเป็นเมืองปะทายสมัน ต่อมาคือเมืองสุรินทร์
-ให้หลวงศรีนครเตา (เชียงสี) เป็นพระศรีนครเตาเจ้าเมือง ยกบ้านกุดหวาย (บ้านเมืองเตา) เป็นเมืองรัตนบุรี  (อ.รัตนบุรี จ.สุรินทร์)

การตั้งเมืองเหล่านี้ สันนิษฐานว่าราชสำนักกรุงศรีอยุทธยามองเห็นประโยชน์ในการแสวงหาสินค้าประเภทของป่า จึงจัดระบบการปกครองขึ้นให้สามารถควบคุมผู้คนและทรัพยากรได้ง่ายขึ้น


หัวเมืองในภาคอีสานของประเทศไทยส่วนใหญ่เดิมเป็นอาณาเขตของล้านช้าง เพิ่งได้ปกครองในสมัยกรุงธนบุรีที่สามารถพิชิตล้านช้างทั้งสามอาณาจักรได้ แต่หลายจังหวัดในภาคอีสานเดิมเป็นเพียงหมู่บ้านหรือชุมชนเล็กๆ เท่านั้น ส่วนใหญ่เพิ่งก่อตั้งเป็นเมืองในสมัยรัตนโกสินทร์  หลายเมืองเกิดจากการอพยพย้ายครัวเรือนจากล้านช้างมาตั้งถิ่นฐานพึ่งพระบรมโพธิสมภาร บางเมืองเกิดจากการแยกครัวมาจากเมืองที่มีอยู่ก่อน

สมัยธนบุรี ตั้งตำบลดงเท้าสารขึ้นเป็นเมืองสุวรรณภูมิ ยกบ้านกุ่มเป็นเมืองร้อยเอ็ด

สมัยรัชกาลที่ ๑ ยกบ้านโนนสามขาสระกำแพงขึ้นเป็นเมืองศรีสระเกษ ยกบ้านหางโคเป็นเมืองเชียงแตง ยกบ้านห้วยแจละแมขึ้นเป็นเมืองอุบลราชธานี ยกบ้านหนองแก้วขึ้นเป็นเมืองชนบท ยกบ้านแก่งสำโรงขึ้นเป็นเมืองกาฬสินธุ์ ยกบ้านบึงบอนขึ้นเป็นเมืองขอนแก่น ยกบ้านตาปางขึ้นเป็นเมืองแสนปาง ยกบ้านหมากเฟืองบ้านหนองหัวแรดเป็นเมืองพุทไธสง

สมัยรัชกาลที่ ๒ ตั้งบ้านสิงทาขึ้นเป็นเมืองยโสธร ตั้งบ้านโคกกงพเนียงริมฝั่งน้ำโขงตะวันตกเป็นเมืองเขมราษฎร์ธานี ยกบ้านนาค่อขึ้นเป็นเมืองโขงเจียง ยกบ้านช่างคูเป็นเมืองเสมียะ

สมัยรัชกาลที่ ๓ ตั้งเมืองใหม่ในภาคอีสานและภาคตะวันออกจำนวนมากให้ขึ้นกรมมหาดไทย ได้แก่ บ้านกบแจะยกขึ้นเป็นเมืองประจันตคาม  ยกด่านหนุมานขึ้นเป็นเมืองกบินทรบุรี  บ้านหินแร่ยกขึ้นเป็นเมืองอรัญประเทศ  บ้านทุ่งแขยกขึ้นเป็นเมืองวัฒนานคร  บ้านท่าสวายเป็นเมืองศรีโสภณ  บ้านขั้วเป็นเมืองอำนาจเจริญ  บ้านช้องนางเป็นเมืองเสนางคนิคม  บ้านลำเนาหนองปรือเป็นเมืองลำเนาหนองปรือ บ้านโพธิ์แล่นช้างเป็นเมืองภูแล่นช้าง บ้านท่าขอนยางเป็นเมืองท่าขอนยาง บ้านแซงบาดาลเป็นเมืองแซงบาดาล บ้านกุจฉินารายน์เป็นเมืองกุจฉินารายน์ บ้านคางรายเป็นเมืองเรณูนคร บ้านนาเมืองรามเป็นเมืองรามราช บ้านนาลาดควายเป็นเมืองอาทมาต บ้านท่าม่วงเป็นเมืองอากาศอำนวย บ้านหนองคายเป็นเมืองหนองคาย บ้านโพนแพงเป็นเมืองโพนพิสัย บ้านปากน้ำสงครามเป็นเมืองไชยบุรี บ้านคำแก้วเป็นเมืองคำเขื่อนแก้ว บ้านสวยหางเป็นเมืองสะเมียะ บ้านภูเวียงเป็นเมืองภูเวียง บ้านปากเหืองเป็นเมืองเชียงคาน บ้านคำทองน้อยเป็นเมืองคำทองน้อย บ้านเซสำเภาเป็นเมืองเซสำเภา

นอกจากนี้ยังมีเมืองอื่นๆ ในภาคอีสานและลาวอีกมาก เช่น เมืองสกลนคร เมืองวานรนิวาศ เมืองเรณูนคร เมืองท่าอุเทน ฯลฯ


สมัยรัชกาลที่ ๔ ยกบ้านภูวาเป็นเมืองภูวดลสอาง ยกบ้านโพสว่างเป็นเมืองสว่างแดนดิน ยกบ้านสระบัวเป็นเมืองกมลาสัย ยกบ้านพันลำเป็นเมืองสหัสขันธ์ เมืองอากาศอำนวยแก้เป็นเมืองอาทมาต ยกบ้านกวางชะโดเป็นเมืองพิมูลมังสาหาร ยกบ้านสะพือเป็นเมืองตระการพืชผล ยกบ้านบึงแก้เป็นเมืองมหาชนไชย ยกบ้านแร่กุดลิงเป็นเมืองวานรนิวาศ ยกบ้านกระสังเป็นเมืองบรรพตพิไสย ยกบ้านพยุหแด่นเป็นเมืองพยุหคิรี ยกบ้านบางทรายเป็นเมืองพาลุกาดลภูมิ ยกบ้านมวญเป็นเมืองประชุมชลาลัย ยกบ้านลาสกายางใหญ่เป็นเมืองมหาสารคาม ยกบ้านอุทุมพรเป็นเมืองอุทุมพรพิไสย ยกบ้านห้วยลำแสนเป็นเมืองกันทราลักษ ยกบ้านท่าซานเป็นเมืองพนมสารคาม