สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก หลักพระพุทธศาสนา พิมพ์ครั้งที่เจ็ด ๒๕๓๐
หลักพระพุทธศาสนา
พิมพ์ครั้งแรก ๒๕๑๖
พิมพ์ครั้งที่เจ็ด ๒๕๓๐
สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
หน้า 490 ถึง 491
31. พระพุทธเจ้าตรัสรู้
(พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร)
พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร เป็นเรื่องที่น่าสนใจศึกษา ได้มีหนังสือหลายเล่มเขียนแสดงเรื่องนี้ เฉพาะบางเล่มเช่น
พุทธประวัติเล่ม 1 ตอนพระพุทธเจ้าตรัสรู้
พระนิพนธ์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
พระราชนิพนธ์เรื่องนี้ ของรัชกาลที่ 6
พระนิพนธ์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณ เรื่องพระพุทธศาสนา
และพระรัตนตรัย
ส่วนที่เป็นหนังสือสำนวนเก่า เช่น ปฐมสมโพธิกถา พระนิพนธ์สมเ็ด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
ฉบับหนึ่ง พระนิพนธ์สมเด็จพระสังฆราช (ปุสสเทว สา)
ฉบับหนึ่ง ส่วนพระสูตร (คือเรื่องพระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรม ที่พระอาจารย์ดั้งเดิมได้ร้อยกรองไว้ อ้างว่าได้สดับฟังมาจากพระพุทธเจ้าโดยตรง) เล่าถึงพระพุทธเจ้าได้ตรัสเล่าเรื่องความตรัสรู้ของพระองค์เอง ได้มีหลายพระสูตร พระสูตรแรกที่สุดคือ ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร (พระสูตรแสดงเรื่องพระพุทธเจ้าหมุนจักรคือพระธรรม (ล้อธรรม) ให้แล่นไป) พระสูตรนี้เป็นปฐมเทศนา คือเทศน์ครั้งแรกของพระพุทธเจ้า ที่ทรงแสดงแก่พระปัญจวัคคีย์ (พวกพระ 5 รูป) ซึ่งจะถือเป็นหลักแสดงในกัณฑ์นี้
...
หน้า 499
(อาการสั่งสอน 3 อย่าง)
(1) ทรงสั่งสอนเพื่อให้ผู้ฟังรู้ยิ่งเห็นจริงในธรรมที่ควรรู้ควรเห็น
(2) ทรงสั่งสอนมีเหตุที่ผู้ฟังอาจตรองตามให้เห็นจริงได้
(3) ทรงสั่งสอนธรรมที่ปฏิบัติได้ผลสมจริง เรียกว่ามีปาฏิหาริย์ คือเป็นจริง ทั้งเหตุผลอย่างเห็นๆ ตลอดหมด เป็นอัศจรรย์ที่ผู้ปฏิบัติย่อมได้ประโยชน์โดยสมควรแก่ความปฏิบัติจริง
...
หน้า 502 ถึง 505
ณ วันจันทร์เพ็ญแห่งเดือนอาสาฬหะ ซึ่งโดยปกติตรงกับวันเพ็ญเดือน 8 หน้าวันเข้าพรรษา พระพุทธเจ้าได้ทรงแสดงเทศนาครั้งแรกโปรดพระปัญจวัคคีย์ ณ สวนเลี้ยงกวาง กรุงพาราณสี พระพุทธเจ้าได้ทรงประกาศความตรัสรู้ของพระองค์ พร้อมทั้งทางแห่งความตรัสรู้ พระพุทธองค์ได้ทรงประกาศว่าได้ทรงตรัสรู้จตุราริยสัจ พระปฐมเทศนานี้นับถือกันทั่วไปว่าเป็นเทศนาที่แสดงหลักสำคัญ เป็นการเริ่มต้นพระพุทธศาสนา ซึ่งผู้ศึกษาพระพุทธศาสนาควรทราบ ฉะนั้น จะย่อความของปฐมเทศนานี้เพื่อเป็นที่กำหนดง่าย ดังต่อไปนี้
(ทางสุดโต่ง 2 ข้าง)
ตอนที่ 1 พระพุทธเจ้าทรงแสดงหนทาง 2 ทาง ที่นักบวชผู้มุ่งความตรัสรู้ไม่ควรดำเนิน คือ
(1) ความประกอบพัวพันอยู่ด้วยความสุขสดชื่นในทางกาม
(2) ความประกอบการทรมานตนให้ลำบากเดือดร้อน (เช่น วิธีทรมานตนของพวกโยคีต่างๆ)
หนทางทั้งสองนี้เรียกว่าหนทางสุดโต่ง 2 ข้าง ครั้นแล้ว พระพุทธเจ้าทรงแสดงหนทางที่ควรดำเนินเพื่อความตรัสรู้ คือ
(มรรคมีองค์8)
(1) สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ
(2) สัมมาสังกัปปะ ความดำริชอบ
(3) สัมมาวาจา เจรจาชอบ
(4) สัมมากัมมันตะ การงานชอบ
(5) สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชีวิตชอบ
(6) สัมมาวายามะ เพียรพยายามชอบ
(7) สัมมาสติ ความระลึกชอบ
(8) สัมมาสมาธิ ความตั้งใจชอบ
หนทางนี้เรียกว่าเป็นทางสายกลาง เรียกเป็นศัพท์ว่า มัชฌิมาปฏิปทา แปลว่าข้อปฏิบัติหรือทางปฏิบัติ หรือทางดำเนินสายกลาง มีข้อที่ควรซ้อมทำความเข้าใจไว้ก่อนคือ
หนทางนี้ เรียกว่าสายกลาง หมายความว่าอยู่ในระหว่างหนทางทั้งสองดังกล่าวแล้ว คือเมื่อรวมกันเข้าทั้งหมดก็เหมือนเป็นทาง 3 สาย
หนทางทั้งสองดังกล่าวแล้วอยู่สุดโต่ง 2 ข้าง
ส่วนทางนี้อยู่ตรงกลาง ขาดตอนกัน ไม่เกี่ยวกันกับทางทั้งสองนั้น ไม่มีทางซอยหรือทางเล็กอะไรที่สัมพันธ์กันได้เลย
มิใช่เป็นทางสายกลางชนิดที่จะสัมพันธ์กับทางโน้นก็ได้ทางนี้ก็ได้อย่างทางการเมือง
เพราะในทางธรรมเมื่อเป็นทางนั้นแยกกันคนละทางทีเดียว
และคำว่าสุดโต่งทั้งสองข้างก็ดี คำว่าทางสายกลางก็ดี ต้องมีความหมายดังที่กล่าวแล้ว มิใช่เอาชื่อไปอ้างว่าทางสายกลางแล้วตั้งข้ออธิบายเอาเอง ถ้าอย่างนั้นก็ไม่ใช่ทางสายกลางในพระพุทธศาสนา แต่เป็นทางสายนอกพระพุทธศาสนา
ทางสายกลางของพระพุทธเจ้าต้องมีองค์ประกอบ 8 ประการดังกล่าวแล้ว อีกอย่างหนึ่งทางสายกลางของพระพุทธเจ้าเป็นทางอันเดียวมิใช่ 8 ทาง มีแต่องค์ประกอบกันอยู่ 8 ประการเท่านั้น เหมือนอย่างถนนราชดำเนินซึ่งเป็นถนนสายหนึ่งสร้างขึ้นด้วยสิ่งต่างๆ เช่นเหล็ก กรวด ปูน ทราย มาเทเป็นถนนคอนกรีต และประดับด้วยสิ่งต่างๆ เช่น เสาโคมไฟฟ้า ต้นไม้ เป็นต้น ถ้าจำแนกออกไปก็มากมายหลายอย่างแต่รวมเป็นถนนสายเดียว
...
หน้า 507 ถึง 509 (แบบย่อครับ)
ตอนที่ 3 พระพุทธเจ้าได้ตรัสลักษณะของความตรัสรู้ของพระองค์ดังต่อไปนี้ ...
(แบบย่อครับ)
สัจจญาณ(รู้ในความจริง อริยสัจ4)
กิจจญาณ(รู้ในกิจ อริยสัจ4)
กตญาณ(รู้ในความทำกิจสำเร็จ อริยสัจ4)
อะไรหนอเป็นเครื่องวัดความก้าวหน้าในการปฏิบัติธรรม.
สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก หลักพระพุทธศาสนา พิมพ์ครั้งที่เจ็ด ๒๕๓๐
หลักพระพุทธศาสนา
พิมพ์ครั้งแรก ๒๕๑๖
พิมพ์ครั้งที่เจ็ด ๒๕๓๐
สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
หน้า 490 ถึง 491
31. พระพุทธเจ้าตรัสรู้
(พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร)
พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร เป็นเรื่องที่น่าสนใจศึกษา ได้มีหนังสือหลายเล่มเขียนแสดงเรื่องนี้ เฉพาะบางเล่มเช่น
พุทธประวัติเล่ม 1 ตอนพระพุทธเจ้าตรัสรู้
พระนิพนธ์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
พระราชนิพนธ์เรื่องนี้ ของรัชกาลที่ 6
พระนิพนธ์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณ เรื่องพระพุทธศาสนา
และพระรัตนตรัย
ส่วนที่เป็นหนังสือสำนวนเก่า เช่น ปฐมสมโพธิกถา พระนิพนธ์สมเ็ด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
ฉบับหนึ่ง พระนิพนธ์สมเด็จพระสังฆราช (ปุสสเทว สา)
ฉบับหนึ่ง ส่วนพระสูตร (คือเรื่องพระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรม ที่พระอาจารย์ดั้งเดิมได้ร้อยกรองไว้ อ้างว่าได้สดับฟังมาจากพระพุทธเจ้าโดยตรง) เล่าถึงพระพุทธเจ้าได้ตรัสเล่าเรื่องความตรัสรู้ของพระองค์เอง ได้มีหลายพระสูตร พระสูตรแรกที่สุดคือ ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร (พระสูตรแสดงเรื่องพระพุทธเจ้าหมุนจักรคือพระธรรม (ล้อธรรม) ให้แล่นไป) พระสูตรนี้เป็นปฐมเทศนา คือเทศน์ครั้งแรกของพระพุทธเจ้า ที่ทรงแสดงแก่พระปัญจวัคคีย์ (พวกพระ 5 รูป) ซึ่งจะถือเป็นหลักแสดงในกัณฑ์นี้
...
หน้า 499
(อาการสั่งสอน 3 อย่าง)
(1) ทรงสั่งสอนเพื่อให้ผู้ฟังรู้ยิ่งเห็นจริงในธรรมที่ควรรู้ควรเห็น
(2) ทรงสั่งสอนมีเหตุที่ผู้ฟังอาจตรองตามให้เห็นจริงได้
(3) ทรงสั่งสอนธรรมที่ปฏิบัติได้ผลสมจริง เรียกว่ามีปาฏิหาริย์ คือเป็นจริง ทั้งเหตุผลอย่างเห็นๆ ตลอดหมด เป็นอัศจรรย์ที่ผู้ปฏิบัติย่อมได้ประโยชน์โดยสมควรแก่ความปฏิบัติจริง
...
หน้า 502 ถึง 505
ณ วันจันทร์เพ็ญแห่งเดือนอาสาฬหะ ซึ่งโดยปกติตรงกับวันเพ็ญเดือน 8 หน้าวันเข้าพรรษา พระพุทธเจ้าได้ทรงแสดงเทศนาครั้งแรกโปรดพระปัญจวัคคีย์ ณ สวนเลี้ยงกวาง กรุงพาราณสี พระพุทธเจ้าได้ทรงประกาศความตรัสรู้ของพระองค์ พร้อมทั้งทางแห่งความตรัสรู้ พระพุทธองค์ได้ทรงประกาศว่าได้ทรงตรัสรู้จตุราริยสัจ พระปฐมเทศนานี้นับถือกันทั่วไปว่าเป็นเทศนาที่แสดงหลักสำคัญ เป็นการเริ่มต้นพระพุทธศาสนา ซึ่งผู้ศึกษาพระพุทธศาสนาควรทราบ ฉะนั้น จะย่อความของปฐมเทศนานี้เพื่อเป็นที่กำหนดง่าย ดังต่อไปนี้
(ทางสุดโต่ง 2 ข้าง)
ตอนที่ 1 พระพุทธเจ้าทรงแสดงหนทาง 2 ทาง ที่นักบวชผู้มุ่งความตรัสรู้ไม่ควรดำเนิน คือ
(1) ความประกอบพัวพันอยู่ด้วยความสุขสดชื่นในทางกาม
(2) ความประกอบการทรมานตนให้ลำบากเดือดร้อน (เช่น วิธีทรมานตนของพวกโยคีต่างๆ)
หนทางทั้งสองนี้เรียกว่าหนทางสุดโต่ง 2 ข้าง ครั้นแล้ว พระพุทธเจ้าทรงแสดงหนทางที่ควรดำเนินเพื่อความตรัสรู้ คือ
(มรรคมีองค์8)
(1) สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ
(2) สัมมาสังกัปปะ ความดำริชอบ
(3) สัมมาวาจา เจรจาชอบ
(4) สัมมากัมมันตะ การงานชอบ
(5) สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชีวิตชอบ
(6) สัมมาวายามะ เพียรพยายามชอบ
(7) สัมมาสติ ความระลึกชอบ
(8) สัมมาสมาธิ ความตั้งใจชอบ
หนทางนี้เรียกว่าเป็นทางสายกลาง เรียกเป็นศัพท์ว่า มัชฌิมาปฏิปทา แปลว่าข้อปฏิบัติหรือทางปฏิบัติ หรือทางดำเนินสายกลาง มีข้อที่ควรซ้อมทำความเข้าใจไว้ก่อนคือ
หนทางนี้ เรียกว่าสายกลาง หมายความว่าอยู่ในระหว่างหนทางทั้งสองดังกล่าวแล้ว คือเมื่อรวมกันเข้าทั้งหมดก็เหมือนเป็นทาง 3 สาย
หนทางทั้งสองดังกล่าวแล้วอยู่สุดโต่ง 2 ข้าง
ส่วนทางนี้อยู่ตรงกลาง ขาดตอนกัน ไม่เกี่ยวกันกับทางทั้งสองนั้น ไม่มีทางซอยหรือทางเล็กอะไรที่สัมพันธ์กันได้เลย
มิใช่เป็นทางสายกลางชนิดที่จะสัมพันธ์กับทางโน้นก็ได้ทางนี้ก็ได้อย่างทางการเมือง
เพราะในทางธรรมเมื่อเป็นทางนั้นแยกกันคนละทางทีเดียว
และคำว่าสุดโต่งทั้งสองข้างก็ดี คำว่าทางสายกลางก็ดี ต้องมีความหมายดังที่กล่าวแล้ว มิใช่เอาชื่อไปอ้างว่าทางสายกลางแล้วตั้งข้ออธิบายเอาเอง ถ้าอย่างนั้นก็ไม่ใช่ทางสายกลางในพระพุทธศาสนา แต่เป็นทางสายนอกพระพุทธศาสนา
ทางสายกลางของพระพุทธเจ้าต้องมีองค์ประกอบ 8 ประการดังกล่าวแล้ว อีกอย่างหนึ่งทางสายกลางของพระพุทธเจ้าเป็นทางอันเดียวมิใช่ 8 ทาง มีแต่องค์ประกอบกันอยู่ 8 ประการเท่านั้น เหมือนอย่างถนนราชดำเนินซึ่งเป็นถนนสายหนึ่งสร้างขึ้นด้วยสิ่งต่างๆ เช่นเหล็ก กรวด ปูน ทราย มาเทเป็นถนนคอนกรีต และประดับด้วยสิ่งต่างๆ เช่น เสาโคมไฟฟ้า ต้นไม้ เป็นต้น ถ้าจำแนกออกไปก็มากมายหลายอย่างแต่รวมเป็นถนนสายเดียว
...
หน้า 507 ถึง 509 (แบบย่อครับ)
ตอนที่ 3 พระพุทธเจ้าได้ตรัสลักษณะของความตรัสรู้ของพระองค์ดังต่อไปนี้ ...
(แบบย่อครับ)
สัจจญาณ(รู้ในความจริง อริยสัจ4)
กิจจญาณ(รู้ในกิจ อริยสัจ4)
กตญาณ(รู้ในความทำกิจสำเร็จ อริยสัจ4)