ปฏิจจสมุปบาทอยู่ที่จิต อย่าไปคิดคำนวณเอา

ปฏิจจสมุปบาท คือ การอธิบายว่าขณะที่จิตกำลังเกิดความทุกข์อยู่นั้น มันมีอาการอย่างไรบ้างที่ปรุงแต่งผลักดันกันให้เกิดขึ้น หรือพูดอย่างสมัยใหม่ว่าเป็นการศึกษาระบบการทำงานของจิตว่ามันมีกลไกลการทำงานอย่างไรจึงทำให้จิตเกิดความรู้สึกทรมาน(หรือทุกข์)ขึ้นมาได้ ซึ่งปฏิจจสมุปบาทนี้ก็คือการอธิบายเรื่องการเกิดทุกข์และการดับทุกข์ของอริยสัจ ๔ โดยละเอียดนั่นเอง

ปฏิจจสมุปบาทนี้ถ้าจะอธิบายอย่างละเอียดแล้วจะมีรายละเอียดมาก คือมันจะมีอาการที่จิตปรุงแต่งขึ้นมาอย่างรวดเร็วติดต่อกันถึง ๑๒ อาการ โดยมีอวิชชา(ความรู้ผิดว่ามีตัวเรา)เป็นต้นตอ แล้วปรุงแต่งให้จิตเกิดความรู้สึกว่ามีตัวเราเกิดขึ้นมาก่อน แล้วก็ปรุงแต่งให้จิตเกิดความยึดถือว่ามีตัวเราขึ้นมาพร้อมกับความรู้สึกทรมานเพราะมีความยึดถือว่ามีเราแก่ เราเจ็บ เราจะตาย เราพลัดพราก เป็นต้น

ถ้าจะสรุปให้สั้นก็สรุปได้ว่า เมื่อจิตเกิดความยึดถือว่าร่างกายและจิตใจ(ที่รู้สึกว่าเป็นตัวเรา-ของเรา)นี้คือตัวเรา-ของเรา(ตามอำนาจของตัณหาหรือความอยาก) จิตก็จะเกิดความรู้สึกทุกข์ทรมานขึ้นมาทันที  และเมื่อจิตไม่เกิดความยึดมั่นถือมั่น มันก็จะไม่เกิดทุกข์(หรือนิพพาน)

ปฏิจจสมุปบาทนี้เราจะต้องมาดูที่จิตของเราว่ามันเป็นอย่างไร? มันเกิดความรู้สึกอย่างไร? เราจึงจะเห็นแจ้งหรือเห็นจริง ซึ่งเรียกว่าเป็นการเห็นธรรม(หรือมีดวงตาเห็นธรรม) แต่ถ้าเป็นการอ่านมาหรือฟังมาแล้วเอามานั่งคิดคำนวณเอาโดยไม่ดูจากจิตของเราเองจะทำให้ไม่เห็นธรรมหรือไม่เห็นความจริง ยิ่งถ้าเป็นการศึกษามาผิดโดยไปเข้าใจว่าปฏิจจสมุปบาทเป็นการอธิบายเรื่องการเวียนว่ายตายเกิดทางร่างกาย ก็จะยิ่งห่างไกลการเห็นธรรมเข้าไปอีก