จิตใจเป็นสิ่งปรุงแต่ง

จิต หมายถึง สิ่งที่รู้สึกนึกคิดได้ ซึ่งบางครั้งก็เรียกว่า ใจ ที่หมายถึง ศูนย์กลางแห่งการรับรู้และรู้สึก คือคำทั้งสองนี้จะใช้แทนกันได้ หรือบางทีก็ใช้รวมกันว่า จิตใจ ซึ่งก็มีความหมายเหมือนกัน ส่วนคำว่า วิญญาณ นี้ทางพุทธศาสนาจะหมายถึง การรับรู้ของจิตที่เกิดขึ้นชั่วคราวตามระบบประสาททั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ (คือสมอง) ซึ่งวิญญาณนี้จะเป็นพื้นฐานที่มาปรุงแต่งให้เกิดจิตขึ้นมา

          จิตนี้เป็นสิ่งมหัศจรรย์ที่สุด เพราะมันสามารถรับรู้สิ่งต่างๆได้, รู้สึกสิ่งที่มันรับรู้ได้, จำสิ่งที่มันรับรู้ได้, และมีการนำเอาสิ่งที่มันรับรู้-รู้สึกและจำได้นั้นมาปรุงแต่งต่อไป ให้เป็นความคิดบ้าง ให้เป็นความอยากบ้าง ให้เป็นความยึดถือบ้าง เป็นต้น

          จิตนี้ประกอบด้วย ๑. การรับรู้ ตามระบบประสาททั้ง ๖  ของร่างกาย (ที่เรียกว่าวิญญาณ)  ๒. ความรู้สึก ๓. การจำสิ่งที่รับรู้ได้ และ ๔. การปรุงแต่งของจิต เช่น ความคิด ความอยาก เป็นต้น ซึ่งการรับรู้หรือวิญญาณนี้ ก็ต้องอาศัยระบบประสาททั้ง ๖ ของร่างกายที่ยังดีอยู่เพื่อเกิดขึ้น ถ้าระบบประสาทของร่างกายเสียหาย การรับรู้นี้ก็จะไม่สามารถเกิดขึ้นมาได้, ส่วนความรู้สึกก็ต้องอาศัยการรับรู้มาเป็นเหตุให้เกิดขึ้น คือเมื่อมีการรับรู้สิ่งใด ก็จะเกิดความรู้สึกต่อสิ่งที่รับรู้นั้นขึ้นมาด้วยทันที, ส่วนการจำสิ่งที่รับรู้ได้นั้นจิตก็ต้องอาศัยความรู้สึกมาเป็นเหตุให้เกิดขึ้น คือเมื่อมีการรับรู้และรู้สึกแล้ว จิตก็จะนำเอาสิ่งที่รับรู้และรู้สึกนั้นมาเปรียบเทียบกับข้อมูลที่สมองมีอยู่ (คือจากความทรงจำ)  เมื่อมีข้อมูลตรงกันจิตก็จะจำสิ่งที่รับรู้และรู้สึกนั้นได้ แต่ถ้าไม่ตรงกันก็จะจำไม่ได้หรือไม่รู้จัก, ส่วนการปรุงแต่งของจิตนี้จิตก็ต้องอาศัยการจำได้นั้นมาเป็นเหตุให้เกิดขึ้น คือเมื่อมีการจำสิ่งที่รับรู้และรู้สึกได้แล้ว จิตก็จะเกิดการปรุงแต่งต่อไปว่าจะทำอย่างไรกับสิ่งที่รับรู้และรู้สึกนั้น เช่น อยากได้ (พอใจ หรือ รัก ชอบ) หรืออยากหนี-อยากทำลาย (ไม่พอใจ หรือ โกรธ เกลียด กลัว) หรือยึดถือว่ามีตัวเราเป็นผู้อยาก เป็นต้น รวมทั้งยังมีการคิดพิจารณาไปต่างๆนาๆอีกด้วย

(จาก http://www.whatami.net/for/bud.html)